Bakara sûresi 286 ayettir. Medine’de on senelik bir
müddet içinde peyderpey nâzil olmuştur. Mushaf tertîbine göre 2, nüzûl sırasına
göre 87. sûredir. İsmini, 67 ile 71. âyetler arasında bahsedilen, İsrâiloğulları’nın
sığır kurban etmeleri kıssasından almıştır. Sûreye, içinde Âyetü’l-Kürsî
bulunduğundan اَلْكُرْسِيُّ (Kürsî), Kur’ân’ın zirvesi
olduğu için سَنَامُ الْقُرْاٰنِ (Senâmu’l-Kur’ân),
hidâyet nûrunun parlaklığı sebebiyle de اَلزَّهْرٰي
(Zehrâ) ismi verilmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’in en uzun sûresidir. Bu hâliyle sûre,
Kur’ân’ın geniş bir özeti mâhiyetindedir.
Mushafta ikinci, nüzûl sıralamasında 87. sûredir, Medine’de nâzil olmuştur. Kur’an’ın en uzun sûresidir. Tamamının bir nüzûl sebebi olmamakla birlikte birçok âyeti için özel iniş sebepleri vardır. O âyetler açıklanırken nüzûl sebepleri hakkında da bilgi verilecektir.
Konusu
Sûrede bahsedilen temel konulardan bir kısmını şöyle
sıralayabiliriz:
Kur’an’ın Allah tarafından gönderilen hak bir kitap olduğu,
Tevhîd, nübüvvet ve âhiret gibi îman esaslarının delillerle beyân
edilmesi,
Mü’min, kâfir ve münafıkların vasıfları,
Hz. Âdem’in diğer yaratıklar arasındaki konumunun belirlenmesi, şeytanla
imtihanı ve cennetten indirilmesi,
İsrâiloğulları’nın tarih içindeki durumları, Kur’an’a ve Peygamberimize
karşı tavırları, hidâyete davet edilmeleri, yanlış itikad ve davranışlarının
tashihi,
Ka’be’nin inşâsı ve kıblenin Mescid-i Aksâ’dan Mescid-i Harâm’a
çevrilmesi,
Müslüman şahsiyetin inşası ve İslâm toplumunun teşekkülü için: Namaz,
oruç, zekât, hac ve cihad gibi ibâdetlerle ilgili hükümlerin; adâlet, ahde vefâ
ve infak gibi ictimâî hayata dair esaslar ile âile hukûku, devletler arası
ilişkiler, iktisadî ve siyâsî düzenlemelerin getirilmesi,
Ferd ve cemiyeti bozulup dağılmaktan korumak için sihir, içki, kumar ve faiz
gibi yasaklara dikkat çekilmesi,
Allah’ın birliğini, her şeye kâdir olduğunu ve ölüleri diriltip hesap
soracağını çeşitli misallerle ortaya koyarak insanları îman ve itaate
çağırması,
Kulluğun özü olan ve mü’mini Rabbine bağlayan bazı duaların öğretilmesi.
Hâsılı
dikkatle incelendiğinde Bakara sûresinin, ihtiva ettiği hükümler, konular ve
maksatlar itibariyle muazzam bir insicama, belirli ve düzenli bir plana sahip
olduğu görülür. İlk âyetlerde sûrede incelenecek olan konuların ana hatları
verilmekte, daha sonraki bölümlerde ise her konu sûre bütünlüğü içinde en uygun
yerini almaktadır. Sûre, hidâyeti kabul eden kulun, emredilen hükümleri yerine
getirme hususunda Rabbinden kolaylık talebiyle sona ermektedir. Muhtelif
konular ele alınmakla birlikte sûrenin esas hedefi, Kur’an’ın hidâyetini
gerçekleştirmek ve bundan âzamî istifadeyi sağlamaktır. Sûre boyunca devamlı bu
hedef gözetilmiş ve sûrenin başı ile sonu o hedefte birleşmiştir.[1]
[1] Sûrenin bu açıdan büyük
bir vukûfiyetle ele alınmasına örnek olarak bk. Drâz, en-Nebeü’l-azîm,
s. 163-211; En Mühim Mesaj: Kur’ân, s. 195-299.
Fazileti
Ele aldığı mevzulara bakıldığında Bakara sûresinin çok
önemli, faziletli ve büyük bir sûre olduğu görülür. Peygamber Efendimiz’in “Kur’an
âyetlerinin efendisi ve en büyüğü” (Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 142,
178) olarak beyân ettiği Âyetü’l-Kürsî de bu sûrede yer almaktadır. Sûrenin
faziletini beyân eden pek çok rivayet nakledilir. Bunların birkaçı şöyledir:
›“Kur’an’dan uzak kalarak evlerinizi kabirlere çevirmeyin. Şunu bilin ki
şeytan, içinde Bakara sûresi okunan evden ürküp kaçar.” (Müslim, Müsâfirîn 212)
›“Kur’an’ı okuyun; çünkü o, kıyamet gününde kendisiyle hemhâl olanlara
şefaatçi olarak gelecektir. Zehrâvân’ı yani Bakara ve Âl-i İmrân sûrelerini okuyun;[1]
çünkü onlar, kıyamet gününde iki büyük bulut veya iki gölgelik ya da iki kuş
sürüsü hâlinde gelerek kendilerini okuyanları savunacak ve koruyacaklardır.
Bakara sûresini okuyun; çünkü ona sarılmak bereket, terketmek ise hasret ve
pişmanlıktır; ona sihirbazların gücü yetmez.” (Müslim, Müsâfirîn 252)
›“Bakara sûresinin sonundaki iki âyeti her kim gece vakti okursa bu iki
âyet o gece ona yeter.” (Buhârî, Fezâilü’l-Kur’ân 10)
›Sahâbeden Üseyd b. Hudayr bir gece Bakara sûresini okuyordu. Atı da
yanında bağlı bulunuyordu. Derken at ürküp hırçınlaşmaya başladı. Üseyd okumayı
kesince at da sâkinleşti. Tekrar okumaya başlayınca at yine tedirgin bir
şekilde ileri geri gitmeye başladı. Üseyd susunca at da sâkinleşti. Bu durum
iki kez daha tekerrür etti. Oğlu Yahyâ ata yakın bir yerde bulunuyordu. Atın
çocuğa bir zarar vermesinden korktu ve onu bulunduğu yerden yanına çekti. Bu
sırada başını kaldırıp gökyüzüne baktığında buluta benzer bir şey içinde kandiller
misali ışıklar gördü. Bunlar yavaş yavaş yükselerek nihayet gözden kayboldu.
Sabah olunca durumu Resûlullah (s.a.s.)’e anlattı… Efendimiz şöyle buyurdu:
›“Onlar seni dinlemeye gelen meleklerdi. Eğer okumaya devam etseydin
sabah olunca onları herkes görecekti, kendilerini halktan gizlemeyeceklerdi.” (Buhârî, Fezâilü’l-Kur’ân 15; Müslim, Müsafirin 242)
Bu ve benzeri rivayetlerden de anlaşılacağı üzere
Bakara sûresi, hem evlerimizi hem de gönüllerimizi mânen îmâr edecek, okuyanı
âdeta maddî mânevî şerlerden muhâfaza ederek onu meleklerle beraberliğe yükseltecek
bir fazilet ve şerefi hâizdir.
Şimdi, bütün mâna, hikmet ve sırlarından kalbe
yansıyan miktarıyla o sûrenin tefsiri başlamaktadır:
[1] Bakara ve Âl-i İmrân
sûrelerine, hidâyet nûrlarının parlaklığı ve okuyanlara verilecek ecrin
büyüklüğü sebebiyle, اَلزَّهْرَاوَانِ (Zehrâvân) ismi verilmiştir.
21: Ey insanlar! Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize kulluk ediniz ki, takvâya erebilesiniz.
TEFSİR:
“Ey insanlar! Rabbinize kulluk ediniz!” hıtâbı çeşitli
anlam katmanları bulunan bir emir olarak, kâfir olsun mü’min olsun, âsi olsun münafık
olsun bütün insanları içine almaktadır. Şöyle ki:
›Kâfirlere, Rablerine iman edip O’nu yegâne
ilâh kabul etmelerini,
›İtâat ve iman ehline ise Rablerine itâatte
devamlı olmalarını emretmektedir.
Bu ilâhî hitâbı duyan gafiller gaflet uykusundan uyanır,
tembeller ve uyuşuk halde bulunanlar harekete geçer, masivayla meşgul olanlar
kulluğa yönelir, gerçeklerden yüz çevirenler hakka döner. Hak âşıkları ise
gönülleri okşayan bu rabbânî nidayla coşarlar. (Semerkandî, Bahru’l-Ulûm,
I, 101)
İbadet kelimesinde; “tapma, bağlılık, boyun eğme,
itaat, hâkimiyeti altına girme ve kulluk” anlamları vardır. Bununla birlikte
ibâdet; “kul” anlamındaki “abd” kelimesiyle bağlantılı olup esasmânası “kulluk
etmek” demektir. Aynı kökten gelen ubûdiyet, benliğini hiçe sayıp kendini
alçaltmak anlamındadır. İbâdet ise benliğini hiçe saymanın zirve noktasını
teşkil ettiğinden böylesi bir saygıya da üstünlük ve yüceliğin zirvesinde
bulunan Allah Teâlâ dışında hiçbir varlık lâyık değildir. Kulluk, hayatın tüm
safhalarını; itikadî, ahlâkî, hukukî, iktisadî ve siyasî her türlü ilişkileri
kuşatan bir kavramdır. Ancak, dine uygun tutum ve davranışlar “Allah’a kulluk”
kapsamına girerken, aykırı tutum ve davranışlar, “tâğûta, nefse, hevâ ve hevese
kulluk” kapsamına girmektedir.
Sufilere göre ibâdet; kalp ile tevhidin hakikatine
ulaşmayı, sır ile masivâdan uzaklaşıp Allah’a yönelerek sadece O’nun rızâsını
istemeyi, nefs ile de ilâhî hükümlere tam teslimiyet göstermeyi içine
almaktadır. Bu bakımdan, âyet-i kerîme: “Ey insanlar! Her türlü haram ve
mahzurlu şeyden uzaklaşarak, taatlerin edâsına sımsıkı sarılarak, emredilenlere
huşû ve tezellülle boyun eğerek, tembellik ve uyuşukluk edilecek yerlerde
yanlış davranışlardan uzaklaşarak Allah’a kulluk ediniz!” mânasını taşımaktadır.
Burada Allah’ın özellikle rubûbiyet vasfına yer
verilmesi dikkat çekicidir. Bizleri, dünyaya gelişimize sebep olan anne ve
babalarımızı, nine ve dedelerimizi yaratan O’dur. Bizi ta ilk insandan itibaren
varlıkların en şereflisi olarak pek güzel bir biçimde var eden, büyütüp
geliştiren, akıl ve dil gibi muazzam nimetlerle donatan O’dur. Bu hususlarda
hiç kimse O’na yardım etmiş değildir. İşte, ayet bu hakîkate dikkat çekerek
başka şeylere değil, sadece Rabbimize kulluk etmemiz gerektiğini anlatmaktadır.
Ayette, ayrıca Allah Teâlâ’nın ne kadar büyük bir
kuvvet ve kudrete sahip olduğu anlatılarak insanların gaflet uykusundan
uyanması istenmektedir. Önceki nesillerin yaratılmasına temas edilirken,
verilen öğüdün daha etkileyici olması hedeflenmektedir. Yüce Allah niçin bize
öncekileri hatırlatmaktadır? Şüphesiz, bizim sonumuzun da onlar gibi olacağına
dikkatimizi çekmek için… Adeta şöyle demektedir: “Sizden öncekiler de
yeryüzünde yaşıyorlardı, belki sizden çok daha güçlü, müreffeh bir hayat
sürüyorlardı; fakat şu an toprağın altındalar. Demek ki, onları öldüren, sizi
de öldürecek... Bu sebeple, siz de dönüp dolaşıp oraya varacağınızı; O’nun
huzuruna çıkacağınızı unutmayın. O’na karşı kusur işlemekten vazgeçin. Sadece
O’na ibâdet ederek hidâyete, felâh ve kurtuluşa eren muttakîlerin yoluna girin.”
Neticede hâlisane ibâdetin insana sağlayacağı fayda
“umulur ki takvâya erersiniz” ifadesiyle belirtilmektedir. Nitekim burada da görüldüğü
gibi, verdiği emir ve yasakların hikmetini göstermesi Kur’ân’ın önemli hususiyetlerinden
biridir. Demek ki ibâdet, kulu takvâya ulaştırmaktadır. Peki takvâ nedir? “Koruma”
anlamındaki vikâye kökünden gelen takvâ, “korku gereği korunmak” demektir.
Takvânın gerçek anlamı, ilâhî emir ve yasaklara riayet ederek uhrevî azaptan
korunmaktır. Nihaî derecesi ise, Allah dışındaki her şeyden uzak durmak; yani
onlara gönül bağlamamaktır. Bu mânasıyla takvâ, mü’minlerin varabileceği en son
makamdır.
Aşağıdaki ayet, yüce Allah’ın şirkten uzak, hâlisane
bir kulluğu neden hak ettiğini bu kez âfakî nimetlere vurgu yaparak tekrar
açıklamaktadır:
Yâ eyyuhe-nnâsu-’budû rabbekumu-lleżî ḣalekakum velleżîne min kablikum le’allekum tettekûn(e)
1.
Ömer Çelik Meali
Ey insanlar! Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize kulluk ediniz ki, takvâya erebilesiniz.
2.
Diyanet Vakfı Meali
Ey insanlar! Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize kulluk ediniz. Umulur ki, böylece korunmuş (Allah'ın azabından kendinizi kurtarmış) olursunuz.
3.
Diyanet İşleri (Eski) Meali
Ey insanlar! Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize kulluk ediniz ki, O'na karşı gelmekten korunmuş olabilesiniz.
4.
Diyanet İşleri (Yeni) Meali
Ey insanlar! Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize ibadet edin ki, Allah’a karşı gelmekten sakınasınız.
5.
Elmalılı Hamdi Yazır Meali
Ey insanlar! Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabb'inize kulluk edin ki (Allah'ın) azabından korunasınız.
6.
Elmalılı Meali (Orjinal) Meali
Ey insanlar!. o sizi ve sizden evvelkileri yaratmış olan rabbinize kulluk ve ibâdet ediniz ki korunur müttekilerden olasınız
7.
Hasan Basri Çantay Meali
Ey insanlar, siz de, sizden öncekileri de yaratan Rabbinize ibâdet (kulluk) edin. Tâki takvaa saahibi olasınız.
8.
Hayrat Neşriyat Meali
Ey insanlar! Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize ibâdet edin ki takvâ sâhibi olasınız!
9.
Ali Fikri Yavuz Meali
Ey insanlar! Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize ibadet ediniz ki, takvâ sahibi olasınız.
10.
Ömer Nasuhi Bilmen Meali
Ey nâs! Sizi ve sizden evvelkileri yaratmış olan Rabbinize ibadet ediniz, tâ ki ittikâ etmiş olasınız.
11.
Ümit Şimşek Meali
Ey insanlar, sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize kulluk edin ki takvâya erişesiniz.
12.
Yusuf Ali (English) Meali
O ye people! Adore your Guardian-Lord, who created you and those who came before you, that ye may have the chance to learn righteous;