Bakara sûresi 286 ayettir. Medine’de on senelik bir
müddet içinde peyderpey nâzil olmuştur. Mushaf tertîbine göre 2, nüzûl sırasına
göre 87. sûredir. İsmini, 67 ile 71. âyetler arasında bahsedilen, İsrâiloğulları’nın
sığır kurban etmeleri kıssasından almıştır. Sûreye, içinde Âyetü’l-Kürsî
bulunduğundan اَلْكُرْسِيُّ (Kürsî), Kur’ân’ın zirvesi
olduğu için سَنَامُ الْقُرْاٰنِ (Senâmu’l-Kur’ân),
hidâyet nûrunun parlaklığı sebebiyle de اَلزَّهْرٰي
(Zehrâ) ismi verilmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’in en uzun sûresidir. Bu hâliyle sûre,
Kur’ân’ın geniş bir özeti mâhiyetindedir.
Mushafta ikinci, nüzûl sıralamasında 87. sûredir, Medine’de nâzil olmuştur. Kur’an’ın en uzun sûresidir. Tamamının bir nüzûl sebebi olmamakla birlikte birçok âyeti için özel iniş sebepleri vardır. O âyetler açıklanırken nüzûl sebepleri hakkında da bilgi verilecektir.
Konusu
Sûrede bahsedilen temel konulardan bir kısmını şöyle
sıralayabiliriz:
Kur’an’ın Allah tarafından gönderilen hak bir kitap olduğu,
Tevhîd, nübüvvet ve âhiret gibi îman esaslarının delillerle beyân
edilmesi,
Mü’min, kâfir ve münafıkların vasıfları,
Hz. Âdem’in diğer yaratıklar arasındaki konumunun belirlenmesi, şeytanla
imtihanı ve cennetten indirilmesi,
İsrâiloğulları’nın tarih içindeki durumları, Kur’an’a ve Peygamberimize
karşı tavırları, hidâyete davet edilmeleri, yanlış itikad ve davranışlarının
tashihi,
Ka’be’nin inşâsı ve kıblenin Mescid-i Aksâ’dan Mescid-i Harâm’a
çevrilmesi,
Müslüman şahsiyetin inşası ve İslâm toplumunun teşekkülü için: Namaz,
oruç, zekât, hac ve cihad gibi ibâdetlerle ilgili hükümlerin; adâlet, ahde vefâ
ve infak gibi ictimâî hayata dair esaslar ile âile hukûku, devletler arası
ilişkiler, iktisadî ve siyâsî düzenlemelerin getirilmesi,
Ferd ve cemiyeti bozulup dağılmaktan korumak için sihir, içki, kumar ve faiz
gibi yasaklara dikkat çekilmesi,
Allah’ın birliğini, her şeye kâdir olduğunu ve ölüleri diriltip hesap
soracağını çeşitli misallerle ortaya koyarak insanları îman ve itaate
çağırması,
Kulluğun özü olan ve mü’mini Rabbine bağlayan bazı duaların öğretilmesi.
Hâsılı
dikkatle incelendiğinde Bakara sûresinin, ihtiva ettiği hükümler, konular ve
maksatlar itibariyle muazzam bir insicama, belirli ve düzenli bir plana sahip
olduğu görülür. İlk âyetlerde sûrede incelenecek olan konuların ana hatları
verilmekte, daha sonraki bölümlerde ise her konu sûre bütünlüğü içinde en uygun
yerini almaktadır. Sûre, hidâyeti kabul eden kulun, emredilen hükümleri yerine
getirme hususunda Rabbinden kolaylık talebiyle sona ermektedir. Muhtelif
konular ele alınmakla birlikte sûrenin esas hedefi, Kur’an’ın hidâyetini
gerçekleştirmek ve bundan âzamî istifadeyi sağlamaktır. Sûre boyunca devamlı bu
hedef gözetilmiş ve sûrenin başı ile sonu o hedefte birleşmiştir.[1]
[1] Sûrenin bu açıdan büyük
bir vukûfiyetle ele alınmasına örnek olarak bk. Drâz, en-Nebeü’l-azîm,
s. 163-211; En Mühim Mesaj: Kur’ân, s. 195-299.
Fazileti
Ele aldığı mevzulara bakıldığında Bakara sûresinin çok
önemli, faziletli ve büyük bir sûre olduğu görülür. Peygamber Efendimiz’in “Kur’an
âyetlerinin efendisi ve en büyüğü” (Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 142,
178) olarak beyân ettiği Âyetü’l-Kürsî de bu sûrede yer almaktadır. Sûrenin
faziletini beyân eden pek çok rivayet nakledilir. Bunların birkaçı şöyledir:
›“Kur’an’dan uzak kalarak evlerinizi kabirlere çevirmeyin. Şunu bilin ki
şeytan, içinde Bakara sûresi okunan evden ürküp kaçar.” (Müslim, Müsâfirîn 212)
›“Kur’an’ı okuyun; çünkü o, kıyamet gününde kendisiyle hemhâl olanlara
şefaatçi olarak gelecektir. Zehrâvân’ı yani Bakara ve Âl-i İmrân sûrelerini okuyun;[1]
çünkü onlar, kıyamet gününde iki büyük bulut veya iki gölgelik ya da iki kuş
sürüsü hâlinde gelerek kendilerini okuyanları savunacak ve koruyacaklardır.
Bakara sûresini okuyun; çünkü ona sarılmak bereket, terketmek ise hasret ve
pişmanlıktır; ona sihirbazların gücü yetmez.” (Müslim, Müsâfirîn 252)
›“Bakara sûresinin sonundaki iki âyeti her kim gece vakti okursa bu iki
âyet o gece ona yeter.” (Buhârî, Fezâilü’l-Kur’ân 10)
›Sahâbeden Üseyd b. Hudayr bir gece Bakara sûresini okuyordu. Atı da
yanında bağlı bulunuyordu. Derken at ürküp hırçınlaşmaya başladı. Üseyd okumayı
kesince at da sâkinleşti. Tekrar okumaya başlayınca at yine tedirgin bir
şekilde ileri geri gitmeye başladı. Üseyd susunca at da sâkinleşti. Bu durum
iki kez daha tekerrür etti. Oğlu Yahyâ ata yakın bir yerde bulunuyordu. Atın
çocuğa bir zarar vermesinden korktu ve onu bulunduğu yerden yanına çekti. Bu
sırada başını kaldırıp gökyüzüne baktığında buluta benzer bir şey içinde kandiller
misali ışıklar gördü. Bunlar yavaş yavaş yükselerek nihayet gözden kayboldu.
Sabah olunca durumu Resûlullah (s.a.s.)’e anlattı… Efendimiz şöyle buyurdu:
›“Onlar seni dinlemeye gelen meleklerdi. Eğer okumaya devam etseydin
sabah olunca onları herkes görecekti, kendilerini halktan gizlemeyeceklerdi.” (Buhârî, Fezâilü’l-Kur’ân 15; Müslim, Müsafirin 242)
Bu ve benzeri rivayetlerden de anlaşılacağı üzere
Bakara sûresi, hem evlerimizi hem de gönüllerimizi mânen îmâr edecek, okuyanı
âdeta maddî mânevî şerlerden muhâfaza ederek onu meleklerle beraberliğe yükseltecek
bir fazilet ve şerefi hâizdir.
Şimdi, bütün mâna, hikmet ve sırlarından kalbe
yansıyan miktarıyla o sûrenin tefsiri başlamaktadır:
[1] Bakara ve Âl-i İmrân
sûrelerine, hidâyet nûrlarının parlaklığı ve okuyanlara verilecek ecrin
büyüklüğü sebebiyle, اَلزَّهْرَاوَانِ (Zehrâvân) ismi verilmiştir.
191: Onları yakaladığınız yerde öldürün. Onlar sizi nereden çıkardılarsa siz de onları oradan çıkarın. Bilin ki fitne, adam öldürmekten daha beterdir. Onlar sizinle Mescid-i Harâm civarında savaşmadıkça, siz de onlarla orada savaşmayın. Fakat sizinle orada savaşmaya kalkışırlarsa onları öldürün. Kâfirlerin cezası işte budur.
192: Eğer onlar savaştan vazgeçerlerse şüphesiz Allah, çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.
TEFSİR:
Bu
âyetler, Allah’a ve Rasûlü’ne inanmaları sebebiyle Mekke’den zorla çıkarılan ve
Medine’de onlara yardımcı olan bütün mü’minlere hitap etmekte, kendilerine bu
zulmü revâ görenleri yakaladıkları yerde öldürmelerine ve onları Mekke’den
çıkarmalarına imkân tanımaktadır. Bu emrin uygulanması için bölgenin Harem veya
Harem harici olma şartı bulunmadığı gibi, karşı tarafın taarruz etmesini bekleme
şartı da yoktur. Zira düşmana hücum ederek askerlerini yakalayıp öldürmek,
savaşı kazanmanın en mühim esaslarından biridir. Cenab-ı Hakk’ın bu emri ve
geleceğe yönelik bu va‘di Mekke’nin fethi günü gerçekleşmiştir. Peygamberimiz o
gün, İslâm’ı kabul etmeyen müşrikleri Mekke’den çıkarmıştır.
Âyetin
“Bilin ki fitne, adam öldürmekten daha beterdir” (Bakara 2/191) ifadesinde yer alan الْفِتْنَةُ
(fitne) kelimesi sözlükte karışığını almak, işe lazım olacak değerli kısmını
değersiz kısmından ayırmak için altını ateşe koymaktır. Bu mânadan hareketle
burada insanı sıkıntı, ızdırap, azap ve belâya sokmak mânasında kullanılmıştır.
Bununla beraber şirk ve küfrü yaymak, dinden dönmek ve döndürmek, Allah’ın
haramlarını ihlal etmek, yasaklarını çiğnemek, umumî asayiş ve sükûneti bozmak,
şiddete başvurarak bir inancı bastırmaya ve ortadan kaldırmaya çalışmak ve
insanları vatanlarından çıkarmak hep birer fitne örnekleridir.
Ölümü
temennî ettiren ve aratan durumlar, şüphesiz ölümden daha beterdir. Ayetteki
söz geliminde insanı vatanından çıkarmanın ona, ölümü temenni ettirecek fitne
ve sıkıntı cümlesinden olduğuna bir işaret vardır. Müminin imanından döndürülüp
kâfir olması da, mümin olduğu ve dinine sımsıkı sarılı bulunduğu halde
öldürülmesinden daha ağır, daha zararlı bir durumdur. Gerçekten de o dönemde
müminlerden bazı kimseler, Mekke müşrikleri tarafından küfre döndürülmek için
azaba uğratılıyor, onlar da, “Allah yolunda öldürülenlere sakın «ölüler»
demeyin. Çünkü onlar diridir, fakat siz farkında değilsiniz” (Bakara 2/154)
ilâhî emri gereğince ölmeyi göze alıp Allah’ın izniyle tahammül
gösteriyorlardı. Yine savaşmanın örfen haram olduğu bir ayda ashâb-ı kirâmdan
bazılarını müşrikler öldürmüşler, bu da müslümanların gücüne gitmişti.
Bütün
bu gelişmeler, müslümanlara savaşın emredilmesinin sebep ve gerekçelerini
oluşturmuştur. Böylece müslümanlar fitneyi ortadan kaldırmak için Allah yolunda
savaşa, gazi veya şehîd olmaya teşvik edilmişlerdir.
Âyetin
devamında, Mescid-i Harâm civârında, Mekke içinde öncelikle müşrikler savaşa
başlamadıkça, müslümanların onlarla savaşması yasaklanmaktadır. Fakat müşrikler
savaşı başlattıkları ve müslümanları öldürdükleri takdirde, müslümanların da
onları öldürmelerine müsaade edilmektedir. Bu durumda kâfirlere böyle bir
cezanın takdir edilmesi tabii karşılanmalıdır.
Eğer
size savaş açan kâfirler, savaştan ve Allah’ı inkârdan vazgeçer ve tevbe
ederlerse, Allah onların bütün günahlarını bağışlar, onlara merhamet eder ve
onları âhiretin ebedi nimetleriyle rızıklandırır. Bu âyette müslümanlara,
savaştan vazgeçen kâfirlere karşı şiddet kullanmamaları gerektiğine dair bir
ima ve işaret bulunmaktadır. Onlar, Allah Teâlâ’nın bağışlayıcı ve merhamet
edici sıfatlarından hisse almaya çalışıp, durumun nezâketini de dikkate alarak
-kâfir de olsalar- Allah’ın kullarına bu şekilde davranmaya gayret
göstermelidirler. Sadece Allah rızâsı için, Allah yolunda ve Allah’ın yoluna
engel olanlarla savaşmalı; kâfirler düşmanca tutumlarından vazgeçer geçmez müslümanlar
da hemen savaştan vazgeçmelidirler.
Ancak
müslümanın sürekli devam etmesi gereken bir savaşı daha vardır:
Kur’an öğrenmek istiyorum diyen her Müslüman için hazırlanan Kur’an öğreniyorum seti ile öğrenmek artık çok kolay. Kur’an öğrenmek istiyorum diyenler ...
Asr ne demektir? Asr suresi ne zaman ve nerede nazil olmuştur? Asr suresi kaç ayettir? Asr suresinin okunuşu, anlamı ve tefsiri nasıldır? Asr suresini ...
Şifa ne demek? Kuran’da geçen şifa ayetleri var mı? Maddi-manevi bütün hastalıklarda istimdat edebileceğiniz, medet bekleyebileceğiniz bizzat Rabbimiz ...
İslam'da imtihanlara karşı sabretmenin mükafatı nedir? Zorluklara ve imtihanlara karşı nasıl sabretmeliyiz? Kur'anda geçen sabır ile ilgili ayetler ne ...
Miraç nedir, Miraç hadisesi nasıl meydana gelmiştir? Peygamber Efendimiz (s.a.v) miraçta neler yaşamıştır? Miraç ile ilgili ayet ve hadisler nelerdir? ...
Dinimiz maddi ve manevi temizliğe büyük önem vermiş, ibadetler için temizliği farz kılmıştır. Peygamber Efendimiz (s.a.v) temizliğin, imanın yarısı ...
