Bakara sûresi 286 ayettir. Medine’de on senelik bir
müddet içinde peyderpey nâzil olmuştur. Mushaf tertîbine göre 2, nüzûl sırasına
göre 87. sûredir. İsmini, 67 ile 71. âyetler arasında bahsedilen, İsrâiloğulları’nın
sığır kurban etmeleri kıssasından almıştır. Sûreye, içinde Âyetü’l-Kürsî
bulunduğundan اَلْكُرْسِيُّ (Kürsî), Kur’ân’ın zirvesi
olduğu için سَنَامُ الْقُرْاٰنِ (Senâmu’l-Kur’ân),
hidâyet nûrunun parlaklığı sebebiyle de اَلزَّهْرٰي
(Zehrâ) ismi verilmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’in en uzun sûresidir. Bu hâliyle sûre,
Kur’ân’ın geniş bir özeti mâhiyetindedir.
Mushafta ikinci, nüzûl sıralamasında 87. sûredir, Medine’de nâzil olmuştur. Kur’an’ın en uzun sûresidir. Tamamının bir nüzûl sebebi olmamakla birlikte birçok âyeti için özel iniş sebepleri vardır. O âyetler açıklanırken nüzûl sebepleri hakkında da bilgi verilecektir.
Konusu
Sûrede bahsedilen temel konulardan bir kısmını şöyle
sıralayabiliriz:
Kur’an’ın Allah tarafından gönderilen hak bir kitap olduğu,
Tevhîd, nübüvvet ve âhiret gibi îman esaslarının delillerle beyân
edilmesi,
Mü’min, kâfir ve münafıkların vasıfları,
Hz. Âdem’in diğer yaratıklar arasındaki konumunun belirlenmesi, şeytanla
imtihanı ve cennetten indirilmesi,
İsrâiloğulları’nın tarih içindeki durumları, Kur’an’a ve Peygamberimize
karşı tavırları, hidâyete davet edilmeleri, yanlış itikad ve davranışlarının
tashihi,
Ka’be’nin inşâsı ve kıblenin Mescid-i Aksâ’dan Mescid-i Harâm’a
çevrilmesi,
Müslüman şahsiyetin inşası ve İslâm toplumunun teşekkülü için: Namaz,
oruç, zekât, hac ve cihad gibi ibâdetlerle ilgili hükümlerin; adâlet, ahde vefâ
ve infak gibi ictimâî hayata dair esaslar ile âile hukûku, devletler arası
ilişkiler, iktisadî ve siyâsî düzenlemelerin getirilmesi,
Ferd ve cemiyeti bozulup dağılmaktan korumak için sihir, içki, kumar ve faiz
gibi yasaklara dikkat çekilmesi,
Allah’ın birliğini, her şeye kâdir olduğunu ve ölüleri diriltip hesap
soracağını çeşitli misallerle ortaya koyarak insanları îman ve itaate
çağırması,
Kulluğun özü olan ve mü’mini Rabbine bağlayan bazı duaların öğretilmesi.
Hâsılı
dikkatle incelendiğinde Bakara sûresinin, ihtiva ettiği hükümler, konular ve
maksatlar itibariyle muazzam bir insicama, belirli ve düzenli bir plana sahip
olduğu görülür. İlk âyetlerde sûrede incelenecek olan konuların ana hatları
verilmekte, daha sonraki bölümlerde ise her konu sûre bütünlüğü içinde en uygun
yerini almaktadır. Sûre, hidâyeti kabul eden kulun, emredilen hükümleri yerine
getirme hususunda Rabbinden kolaylık talebiyle sona ermektedir. Muhtelif
konular ele alınmakla birlikte sûrenin esas hedefi, Kur’an’ın hidâyetini
gerçekleştirmek ve bundan âzamî istifadeyi sağlamaktır. Sûre boyunca devamlı bu
hedef gözetilmiş ve sûrenin başı ile sonu o hedefte birleşmiştir.[1]
[1] Sûrenin bu açıdan büyük
bir vukûfiyetle ele alınmasına örnek olarak bk. Drâz, en-Nebeü’l-azîm,
s. 163-211; En Mühim Mesaj: Kur’ân, s. 195-299.
Fazileti
Ele aldığı mevzulara bakıldığında Bakara sûresinin çok
önemli, faziletli ve büyük bir sûre olduğu görülür. Peygamber Efendimiz’in “Kur’an
âyetlerinin efendisi ve en büyüğü” (Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 142,
178) olarak beyân ettiği Âyetü’l-Kürsî de bu sûrede yer almaktadır. Sûrenin
faziletini beyân eden pek çok rivayet nakledilir. Bunların birkaçı şöyledir:
›“Kur’an’dan uzak kalarak evlerinizi kabirlere çevirmeyin. Şunu bilin ki
şeytan, içinde Bakara sûresi okunan evden ürküp kaçar.” (Müslim, Müsâfirîn 212)
›“Kur’an’ı okuyun; çünkü o, kıyamet gününde kendisiyle hemhâl olanlara
şefaatçi olarak gelecektir. Zehrâvân’ı yani Bakara ve Âl-i İmrân sûrelerini okuyun;[1]
çünkü onlar, kıyamet gününde iki büyük bulut veya iki gölgelik ya da iki kuş
sürüsü hâlinde gelerek kendilerini okuyanları savunacak ve koruyacaklardır.
Bakara sûresini okuyun; çünkü ona sarılmak bereket, terketmek ise hasret ve
pişmanlıktır; ona sihirbazların gücü yetmez.” (Müslim, Müsâfirîn 252)
›“Bakara sûresinin sonundaki iki âyeti her kim gece vakti okursa bu iki
âyet o gece ona yeter.” (Buhârî, Fezâilü’l-Kur’ân 10)
›Sahâbeden Üseyd b. Hudayr bir gece Bakara sûresini okuyordu. Atı da
yanında bağlı bulunuyordu. Derken at ürküp hırçınlaşmaya başladı. Üseyd okumayı
kesince at da sâkinleşti. Tekrar okumaya başlayınca at yine tedirgin bir
şekilde ileri geri gitmeye başladı. Üseyd susunca at da sâkinleşti. Bu durum
iki kez daha tekerrür etti. Oğlu Yahyâ ata yakın bir yerde bulunuyordu. Atın
çocuğa bir zarar vermesinden korktu ve onu bulunduğu yerden yanına çekti. Bu
sırada başını kaldırıp gökyüzüne baktığında buluta benzer bir şey içinde kandiller
misali ışıklar gördü. Bunlar yavaş yavaş yükselerek nihayet gözden kayboldu.
Sabah olunca durumu Resûlullah (s.a.s.)’e anlattı… Efendimiz şöyle buyurdu:
›“Onlar seni dinlemeye gelen meleklerdi. Eğer okumaya devam etseydin
sabah olunca onları herkes görecekti, kendilerini halktan gizlemeyeceklerdi.” (Buhârî, Fezâilü’l-Kur’ân 15; Müslim, Müsafirin 242)
Bu ve benzeri rivayetlerden de anlaşılacağı üzere
Bakara sûresi, hem evlerimizi hem de gönüllerimizi mânen îmâr edecek, okuyanı
âdeta maddî mânevî şerlerden muhâfaza ederek onu meleklerle beraberliğe yükseltecek
bir fazilet ve şerefi hâizdir.
Şimdi, bütün mâna, hikmet ve sırlarından kalbe
yansıyan miktarıyla o sûrenin tefsiri başlamaktadır:
[1] Bakara ve Âl-i İmrân
sûrelerine, hidâyet nûrlarının parlaklığı ve okuyanlara verilecek ecrin
büyüklüğü sebebiyle, اَلزَّهْرَاوَانِ (Zehrâvân) ismi verilmiştir.
155: Sizi mutlaka biraz korku ve açlık ile; biraz da mallardan, canlardan ve ürünlerden noksanlaştırmak sûretiyle imtihan edeceğiz. Sabredenleri müjdele!
156: Onlar ki, kendilerine bir musibet dokunduğu zaman: “Bizim bütün varlığımız Allah’ındır ve biz ancak O’na dönüyoruz” derler.
157: İşte bunlar, Rablerinin bol mağfiret ve rahmetine ulaşanlardır. Doğru yolu bulanlar da ancak onlardır.
TEFSİR:
Her
insanın imtihana tabi tutulacağı hâdiseler olacaktır. Açlık ve korku; mal, can
ve mahsullerin noksanlaşması gibi hususlar bunların başında gelmektedir.
Rabbimiz bu yolla, belâya sabredip kadere rızâ gösterenlerle göstermeyenleri
birbirinden ayırmaktadır. Çünkü belâlar, iyilerle kötüleri ayırmada ve insanların
kıymetlerini belirlemede önemli bir ölçüdür. Bunlara sabredenler imtihanı
kazanacak, sabredemeyenler ise kaybedeceklerdir. Bu sebeple ayetin sonunda
“Sabredenleri müjdele!” buyurmaktadır. Onlar, Allah’tan geldiklerinin, yine
Allah’a döneceklerinin şuurunda olan ve bütün varlıklarının Allah’a ait
olduğunu bilen akl-i selim sahibi kimselerdir. Onlara büyük müjdeler vardır.
Allah Rasulü (s.a.s.) şöyle buyurmaktadır:
“Mü’mine herhangi bir yorgunluk, çaresiz bir hastalık, bir keder,
bir eziyet veya gam isabet etse hatta bir diken batsa mutlaka bu sebeple Allah
onun hatalarını bağışlar.” (Buhârî, Merdâ 1)
Musîbete
uğrayan kişinin, “Bizim bütün varlığımız Allah’ındır ve biz ancak O’na
dönüyoruz” (Bakara 2/156)demesinde
pek çok fayda ve hikmet bulunmaktadır: Bu sözü söylemekle meşgul olmak o anda
insanın ağzından uygunsuz birtakım sözlerin çıkmasını engeller. Belâya uğrayan
kişinin kalbi tesellî bulur ve üzüntüsü azalır. Şeytanın o kişiye uygunsuz söz
söyletme arzusu kesilir. Bu sözü duyanlar, aynı şeyi tekrar ederek ona uyarlar.
Diliyle bunu söyleyenin kalbine güzel düşünceler ve Allah’ın kazâ ve kaderine
teslimiyet arzûsu gelir. Hadis-i şerifte şöyle buyrulur:
«Bizim bütün varlığımız Allah’ındır ve biz ancak O’na dönüyoruz.
Ya Rabbi bu musîbet sebebiyle bana ecir ver ve bana aldığından daha hayırlısını
bağışla» derse, Allah onu bu vesileyle mükâfâtlandırır ve ona daha hayırlısını verir.” (Müslim, Cenâiz 4)
Bu
sebeple Allah dostlarından Aziz Mahmut Hüdayi Hazretleri şöyle der:
“Alan sensin veren sensin kılan sen
Ne verdinse odur dahi nemiz var!”
Son
olarak 157. âyet-i kerîme ise sabredenlere müjdelenen ilâhî ihsanları, bağış,
rahmet ve bereketi haber vermektedir. Onlara Rableri katından bol bol
mağfiretler, bağışlanmalar, övgü ve senâlar vardır. “Salavât” kelimesinin çoğul
gelmesi bu mânaları ifade eder. Yine onlara Rableri katından büyük ve
kesintisiz bir rahmet vardır. Allah onlara dünya ve âhirette faydalı ve
sevindirici nimetler ihsan edecek ve hususiyle âhirette onları her türlü
zarardan koruyacaktır. Hidâyete erenler de ancak onlardır. Onlar, Allah’a
teslimiyet ve kadere rızâ göstermek suretiyle en doğru yolu bulmuşlardır.
Şâir
ne güzel söyler:
“Iztırâb-ı hâl bâdî-î sükûnet olduğu
Tıfl iken mâlûmum oldu cünbüş-î gehvâreden.” (Ârif)
“İnsanoğlu
her ıstırap verici durumdan hemen şikâyet etmemelidir. Çünkü bu haller bazan
insana kalp huzuru verecek imkanlar sağlayabilir. Ben bunu, daha küçücük
çocukken ve beşikte sallanırken anladım. Önce beşiğin sallanması biraz başımı
döndürür gibi oldu ama, sonra rahat ve sâkin uykulara daldığımı da inkâr
edemem.”
Önceki
ayetlerde insanı kemale erdirecek ve ilâhî yardımı celbedip kâfirlerle mücadele
azmini kuvvetlendirecek “sabır” ve “namaz” gibi iki mühim mânevî silaha
sarılmanın lüzumundan bahsedildi. Aşağıdaki ayette ise insanın bu yüksek
değerlerden uzaklaşmaması için iç âleminde nefis denilen düşman ile de
mücadelenin ihmal edilmemesine işaret buyrulmakta; bunun için sabır ve namazın
yanında hac, umre, tavaf ve sa’y gibi nefis tezkiyesine matuf ibâdetlere de
önem verilmesi gerektiği hatırlatılmaktadır. Bu ayetle aynı zamanda yakın bir
tarihte Mekke’nin fethedilip Kâbe’nin putlardan temizleneceği ve İslâm
fetihlerinin genişleyeceği müjdesi verilmektedir:
Ulâ-ike ‘aleyhim salevâtun min rabbihim verahme(tun)(s) veulâ-ike humu-lmuhtedûn(e)
1.
Ömer Çelik Meali
İşte bunlar, Rablerinin bol mağfiret ve rahmetine ulaşanlardır. Doğru yolu bulanlar da ancak onlardır.
2.
Diyanet Vakfı Meali
İşte Rablerinden bağışlamalar ve rahmet hep onlaradır. Ve doğru yolu bulanlar da onlardır.
3.
Diyanet İşleri (Eski) Meali
Rablerinin mağfiret ve rahmeti onlaradır. O'nun yolunda olanlar da onlardır.
4.
Diyanet İşleri (Yeni) Meali
İşte Rableri katından rahmet ve merhamet onlaradır. Doğru yola ulaştırılmış olanlar da işte bunlardır.
5.
Elmalılı Hamdi Yazır Meali
İşte onlar var ya, Rablerinden, mağfiretler ve rahmet onlaradır. İşte hidayete erenler de onlardır.
6.
Elmalılı Meali (Orjinal) Meali
işte onlar, rablarından salâvat-ü rahmet onlara ve işte hidayete erenler onlar
7.
Hasan Basri Çantay Meali
Onlar (o teslîmiyyet ve istircâı gösterenler yok mu?) Rablerinden mağfiretler ve rahmet hep onların üzerindedir ve onlar doğru yola erdirilenlerin ta kendileridir.
8.
Hayrat Neşriyat Meali
İşte onlara Rablerinden mağfiretler ve bir rahmet vardır. Hidâyete erenler de işte ancak onlardır.
9.
Ali Fikri Yavuz Meali
O teslimiyet gösterip Rablerine sığınanlar üzerine, Rablerinden mağfiret, rahmet (ve cennet) vardır; ve işte onlar, hidayete ermiş olanlardır.
10.
Ömer Nasuhi Bilmen Meali
işte onlar için Rableri tarafından mağfiretler ve rahmet vardır. Hidâyete erenler de onlardır.
11.
Ümit Şimşek Meali
İşte onlar için Rablerinden bağışlanmalar ve bir rahmet vardır. Ve onlar, doğru yola ermiş olanların tâ kendileridir.
12.
Yusuf Ali (English) Meali
They are those on whom (Descend) blessings from Allah, and Mercy, and they are the ones that receive guidance.