Sûrenin başında âdeta bir “Dikkat!” komutu gibi “Hâ. Mîm” harfleri seslendirildikten sonra, Kur’ân-ı Kerîm’in Allah tarafından indirildiği beyân edilir. Bununla birlikte Cenâb-ı Hakk’ın, Kur’an’ın inişiyle de alakalı olarak şu altı sıfat-ı celîlesine yer verilir:

✺    اَلْعَز۪يزُ  (Azîz): Karşı gelinmesi ve mağlup edilmesi mümkün olmayan nihâyetsiz bir güç ve kuvvet sahibi. Dolayısıyla bu sıfatın bir tecellisi olan Kur’an’a karşı gelmek, onu mağlup etmek ve hükümlerini geçersiz kılmak mümkün olmayacaktır.

✺    اَلْعَل۪يمُ  (Alîm): Her şeyi hakkiyle bilen. Allah Teâlâ’nın ilim sıfatının bir tecellisi olan Kur’an, bütün ilmî hakîkatlerin kaynağıdır. Onda bulunan ilimler hem doğru hem de sınırsızdır. Bu vasfıyla Kur’an her daim önde gider, diğer beşeri ilimler ise füze yanında kağnı arabası gibi arkadan gelir.

✺    غَافِرُ الذَّنْبِ (Ğâfiru’z-zenb): Günahları bağışlayan.

✺    قَابِلُ التَّوْبِ  (Kābilu’t-tevb): Tevbeleri kabul eden.

✺    شَد۪يدُ الْعِقَابِ  (Şedîdu’l-‘ikāb): Azabı çok şiddetli olan.

✺    ذُو الطَّوْلِ (Zü’t-tavl): Lütfü, nimeti, ihsan ve ikramı bol ve geniş olan.

Kur’ân-ı Kerîm, bu güzel isim ve sıfatlarıyla Yüce Rabbimizi tanıtarak insanları Allah’ın bağışlamasına koşmaya, günahları terk edip tevbeye sarılmaya teşvik eder. Diğer taraftan şiddetli azabıyla korkutarak buna sebep olacak fiil ve davranışlardan uzak durmayı emreder. Böylece akılları ve kalpleri tesir altında bırakıp korku ve umut kanatlarını birlikte çırptırarak hayra istikâmetlendirir. Korkudan hoşlananlara korku ilâcı, umuttan hoşlananlara umut ilacı sunar. Bu şekilde Allah’ın sonsuz lutuf ve ihsânına ermenin yollarını gösterir.

Bu âyet-i kerîmelerin gerçekten böyle bir tesire sahip olduğunu gösteren yaşanmış bir hâdiseyi Yezid b. Esamm şöyle anlatır:

Şam ehlinden güçlü kuvvetli, nüfuz sahibi bir kimse vardı. Zaman zaman Hz. Ömer’in yanına gelirdi. Bir ara Ömer (r.a.) onu göremez oldu. Çevresindekilere:

“–Falan zât ne yapıyor, artık görünmez oldu?” dedi.

“–Ey mü’minlerin emiri! O kendisini içkiye verdi” dediler.

Hz. Ömer, kâtibini çağırarak:

“–Yaz! Ömer b. Hattâb’dan falan kimseye. Selâm sana! «Kendisinden başka ilâh olmayan, günahları bağışlayan, tevbeleri kabul eden, azâbı çetin ve ihsânı bol olan Allah’a hamd ederim. O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur, dönüş ancak O’nadır.»” (Mü’min 40/3)

Ömer (r.a.) mektubu yazdırdıktan sonra arkadaşlarına dönerek:

“–Allah’a yönelmesi ve Allah’ın tevbesini kabul buyurması için kardeşinize dua ediniz” dedi. O zât, Hz. Ömer’in mektubunu alınca; “Allah günahları bağışlayan, tevbeleri kabul eden, azâbı çetin olandır” (Mü’min 40/3)cümlesini tekrar tekrar okudu ve:

“–Allah beni hem azabıyla korkutmuş, hem de günahlarımı affedeceğini va‘detmiş” diyerek ağladı. Daha sonra da güzelce tevbe etti. Ömer (r.a.) o zâtın tevbe ettiğini haber alınca:

“–Bir kardeşinizin yoldan çıktığını, günaha saplandığını gördüğünüzde, onu doğru yola getirmeye ve Allah’ın affına güvenmesini sağlamaya çalışın. Tevbe nasip etmesi için Allah’a yalvarın. Kendisine beddua ederek aleyhinde şeytana yardımcı olmayın” dedi. (Kurtubî, el-Câmi‘, XV, 291)

Allah’ın âyetleri hakkında mücâdele etmek, yersiz ve mânasız itirazlarla onlar hakkında tartışmak ve onları başkalarını şüpheye düşürecek şekilde tevile kalkışmak küfürdür. Böyle yapanlar, ancak inkâr edenlerdir. Çünkü bu, kalbe sinen küfrün ve Allah’a olan düşmanca tavrın açık bir göstergesidir. Zira dürüst bir insan muhalif olsa bile, karşısındaki kişinin doğru olan sözünü kabul eder. Fakat kötü niyetli bir insan, muhalif olduğu kimseyi sırf yenilgiye uğratabilmek için doğruluğu kesin ve açık bir sözü bile yanlış görmeye çalışır. Bunun içindir ki, kâfirlerin bu inatkarâne mücâdeleleri karşısında, Kur’ân-ı Kerîm’in hakîkatlerini açıklamak, müşkillerini gidermek, müteşâbihlerini aydınlatmak, inkârcıların aleyhteki itirazlarını cevaplandırmak ve böylece mü’minin ilim, irfan, ahlâk ve adabına yaraşır bir şekilde mücâdele etmek en büyük bir cihattır. Mü’minler bu cihattan geri durmamalıdırlar. Allah bu hususta onlara yardımcı olacaktır. Nitekim Hz. Nûh’un kavmi ve ondan sonra gelen toplumların durumu bu hususta ilâhî adâletin nasıl tecelli ettiğinin açık belgeleridir. Onlar da peygamberlerini yalanladılar, hatta onları öldürüp yok etmeye azmettiler. Bir kısım bâtıl iddialar ileri sürerek, onlar vasıtasıyla hakkın ayağını kaydırma, yıkıp ortadan kaldırma yolunda ciddi mücadeleler verdiler. Fakat netice şu oldu: Allah onların hepsini kıskıvrak yakalayıp helak etti. Peygamberleri o zalimlerin elinden selâmete eriştirdi. İşte bu gerçek, bundan böyle de Allah’ın ayetleriyle mücâdele edeceklere mühim bir uyarı ve açık bir tehdittir.

Allah’ın âyetleri hakkında mücâdele etmek, yersiz ve mânasız itirazlarla onlar hakkında tartışmak ve onları başkalarını şüpheye düşürecek şekilde tevile kalkışmak küfürdür. Böyle yapanlar, ancak inkâr edenlerdir. Çünkü bu, kalbe sinen küfrün ve Allah’a olan düşmanca tavrın açık bir göstergesidir. Zira dürüst bir insan muhalif olsa bile, karşısındaki kişinin doğru olan sözünü kabul eder. Fakat kötü niyetli bir insan, muhalif olduğu kimseyi sırf yenilgiye uğratabilmek için doğruluğu kesin ve açık bir sözü bile yanlış görmeye çalışır. Bunun içindir ki, kâfirlerin bu inatkarâne mücâdeleleri karşısında, Kur’ân-ı Kerîm’in hakîkatlerini açıklamak, müşkillerini gidermek, müteşâbihlerini aydınlatmak, inkârcıların aleyhteki itirazlarını cevaplandırmak ve böylece mü’minin ilim, irfan, ahlâk ve adabına yaraşır bir şekilde mücâdele etmek en büyük bir cihattır. Mü’minler bu cihattan geri durmamalıdırlar. Allah bu hususta onlara yardımcı olacaktır. Nitekim Hz. Nûh’un kavmi ve ondan sonra gelen toplumların durumu bu hususta ilâhî adâletin nasıl tecelli ettiğinin açık belgeleridir. Onlar da peygamberlerini yalanladılar, hatta onları öldürüp yok etmeye azmettiler. Bir kısım bâtıl iddialar ileri sürerek, onlar vasıtasıyla hakkın ayağını kaydırma, yıkıp ortadan kaldırma yolunda ciddi mücadeleler verdiler. Fakat netice şu oldu: Allah onların hepsini kıskıvrak yakalayıp helak etti. Peygamberleri o zalimlerin elinden selâmete eriştirdi. İşte bu gerçek, bundan böyle de Allah’ın ayetleriyle mücâdele edeceklere mühim bir uyarı ve açık bir tehdittir.

Kur’ân-ı Kerîm, çoğu zaman bizlere, akıl ve duyularımızla anlayamayacağımız hâdiselerden bahseder. Bu hâdiselerden biri de, kendilerine iman etmekle sorumlu olduğumuz meleklerin, mü’minlere dua ve istiğfarlarıdır. Burada hususiyle “arşı taşıyan” ve “arşın etrafında bulunan” meleklerin istiğfarı haber verilir.

Arşı taşıyan meleklere “hamele-i arş” denilip bunların sayıları dörttür. (Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 256) Kıyamet gününde ise bunların sayıları sekiz olacaktır. (Hâkka 69/17)  Arşın korunma ve tedbirine memur olduklarından bu isim kendilerine mecazen verilmiştir. Arşın etrafında bulunanlar ise arşı tavaf eden meleklerdir. Nitekim bunlarla ilgili olarak da: “O gün melekleri de görürsün; arşın etrafını kuşatmış, Rablerini överek tesbih ediyorlar” (Zümer 39/75) buyrulur.

Meleklerin mü’minlere istiğfarından maksat; onlara şefaat etmeleri, onları tevbeye yönlendirmeleri ve onlara bağışlanmayı gerektiren amelleri ilham etmeleridir. Burada meleklerin insanların günahlarını bildiklerine bir işaret; cinsler farklı olsa da imanda ortaklığın nasihat ve şefkati gerekli kıldığına bir tenbih vardır. Zira iman, meleklerle mü’minler arasında en kuvvetli ve en mükemmel bir bağ teşkil etmektedir. (Bursevî, Ruhu’l Beyân, VIII, 157)

Şunu da hadislerden anlıyoruz ki, melekler hem mü’minler için dua ediyor hem de bir mü’minin, yanında olmayan mü’min kardeşi için duasına da âmin diyorlar. Nitekim Resûl-i Ekrem (s.a.s.): “Müslüman, yanında bulunmayan bir kardeşine dua ettiği zaman melek: «Amin! Senin için de bir benzeri olsun» der” buyurmaktadır. (Müslim, Zikir 86-88)

Allah Teâlâ’ya dua ederken uyulması gereken adapla ilgili olarak âyette çok güzel bir usul tâlimi vardır:

Duada önce Allah’a hamd ve senâda bulunulur, sonra talepler dile getirilir. Melekler de mü’minler için bağışlanma isterken önce Cenâb-ı Hakk’ı övgüyle söze başlayarak “Rabbimiz! Senin rahmet ve ilmin her şeyi kuşatmıştır” der, sonra dualarını yaparlar. Peygamberler de dualarında hep aynı usulu takip etmişlerdir. Zaten akıl da dua ederken bu tertibe uyulmasının yerinde ve güzel olacağını gösterir. (Fahreddin er-Râzî, Mefâtîhu’l-gayb, XXVII, 32)

Âyertte Allah’ın rahmet ve ilminin her şeyi kapladığının özellikle belirtilmesi ve ardından mü’minler için istiğfar edilmesi, mağfiretin ve tevbeleri kabulün bu iki sıfatın her birinden kaynaklandığına işaret eder. Buna göre âyetin mânası, “küfür ve günahlardan tevbe edip iman ve itaat yoluna uyduğunu bildiğin kimseleri bağışla” demek olur. Aynı zamanda meleklerin sadece tevbe eden, nefsânî arzuların peşinden gitmeyi bırakıp samimi ve temiz bir niyetle Hak yoluna uyanlar için istiğfar ettikleri anlaşılır. Çünkü melekler, Allah’a ortak koşan, tevbe etmeyip şirkte ısrar edenlerin bağışlanmayacağını bilirler. (İbn Âşûr, et-Tahrîr ve’t-tenvîr, XXIV, 91)

Şunu da dikkatten uzak tutmamak gerekir  ki, sadece dille tevbe etmek kurtuluş için yetmez. Bununla birlikte tevbede sebat etmek, amelleri riyadan temizlemek, kalpleri de nefsânî arzuların esaretinden arındırmak lâzımdır.

Melekler sadece mü’minlerin kendilerine değil, ana-baba, eş ve nesilleri için de dua ederler. Çünkü cennet ehlinin sevinç ve sürûrlarının, neşe ve kıvançlarının tam ve mükemmel olması için bu gereklidir. Böylece onlar birbirine komşu konaklarda bir araya gelmek suretiyle gözleri aydın olur, sevinirler. Nitekim Allah Teâlâ bir diğer âyet-i kerîmede şöyle buyurur: “İman edenleri ve onların nesillerinden makbul bir iman ile kendilerinin izlerini takip edenleri cennette birbirlerine kavuşturacak, bu kavuşturma sebebiyle kimsenin sevabından da bir şeyi eksiltmeyeceğiz…” (Tûr 52/21) Âyet şu mânaya gelmektedir: “Gözleri aydın olsun diye hepsinin derecesini eşitleriz. Derecesi aşağı olanla müsavi olsun diye derecesi yüksek olanın derecesini alçaltmayız. Aksine katımızdan bir nimet ve lutuf olarak bir çok amellerini eşitleyerek amel bakımından eksik olanın derecesini yükseltiriz.” (İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’ân, IV, 72, 241)

Saîd b. Cübeyr (r.h.), “Mü’min cennete girdiği zaman babasının, oğlunun ve kardeşinin nerde olduğunu soracak, ona, «Amelleri bakımından onlar senin derecene ulaşamadı» denilecek. Mü’min kul: «Ben hem kendim hem de onlar için amelde bulunmuştum» diyecek de onlar onun derecesine kavuşturulacak” deyip sonra bu ayeti okumuştur. (Taberî, Câmi‘u’l-beyân, XXIV, 57)

Dolayısıyla âyet-i kerîmede tevbe edip halini düzelten bir insanın bereketinin ana-babalarına, eşlerine ve nesillerine de ulaşacağına ve onların bu bereketle cennet ve onun nimetlerine nâil olacaklarına işaret edildiği anlaşılmaktadır.

Âyetin sonunda Allah Teâlâ’nın “Azîz” oluşunun zikri, O’nun mü’min kullarına ve onların sâlih yakınlarına olan va‘dini yerine getirmeye güç yetireceğini, ayrıca tevbe edip kendi yoluna girenlere izzet ve şeref vereceğini; “Hakîm” oluşunun zikri ise O’nun yaptığı bütün işlerin pek yüce hikmetlere dayandığını ifade eder.

Âyette yer alanاَلسَّيِّـَٔاتُ  (seyyiât) kelimesine üç mâna vermek ve üçünü de kastetmek münkündür:

  Dünyada yanlış itikat, kötü ahlâk ve amel,

  Sapıklık ve kötü amellerin âhiretteki cezası,

  Dünyadaki, berzah âlemindeki ve kıyamet günündeki her türlü âfet, musîbet, eziyet ve zorluklar.

İşte, bütün bu kötülüklerden korunanlar Allah Teâlâ’nın rahmetine ereceklerdir.

Kâfirler dünya hayatında Allah’ı inkâr, şirk ve peygamberlere düşmanlık gibi suçlarına karşılık kıyamet gününde görecekleri kötü muameleden dolayı hem kendilerine hem de suç işlemelerine sebep olanlara kızacaklardır. Melekler onlara: “Bugün kızıyorsunuz, ama peygamberler ve onların vârisleri sâlih kullar sizleri hakka davet ettiğinde, onlara karşı çıkmıştınız. Allah o zaman size, bugün kendinize kızdığınızdan daha fazla gazap buyurmuştu. Bu gün de yine Allah’ın size olan gazabı ve azabı, sizin kendinize olan öfke ve buğzunuzdan daha büyük olacaktır” diyeceklerdir.

Âhiretin dehşetli hâdiseleri karşısında çaresizlikler içinde kıvranan kâfirler, günahlarını itiraf edip bir çıkış yolu arayacaklardır. Burada bahsedilen iki ölüm ve iki hayatın ne olduğunu şu âyet-i kerîme açıklığa kavuşturur:

“Ey kâfirler! Allah’ı nasıl inkâr edebiliyorsunuz ki, ölü idiniz de sizi O diriltti. Sonra sizi öldürecek, sonra tekrar diriltecek, sonra da O’na döndürüleceksiniz.” (Bakara 2/28)

Buna göre birinci ölüm, henüz insan yaratılmadan önceki yokluk dönemidir. Birinci hayat, Allah Teâlâ’nın insanı yaratıp ona ruh üfleyerek dünyaya getirmesidir. İkinci ölüm, dünyada ecelini tamamlayıp ruhunu teslim ederek öte âleme göçmesidir. İkinci hayat ise kıyâmet günü İsrâfil’in sûra üfürmesiyle yeniden diriliştir. Kâfirler ilk üç safhayı, onları apaçık müşahede edebildikleri için inkâr edemezlerdi. Ancak son safhayı görmedikleri ve sadece Peygamber (s.a.s.) haber verdiği için inkâr ediyorlardı. Fakat kıyamet günü dördüncü safhayı da müşahede edecek ve “Evet, bize bunun hakkında daha önce haber verilmişti” diyerek kabul edeceklerdir. Ölümden sonraki hayatı inkâr ederek çok büyük bir hata yaptıklarını ve bu yanlış inanç sebebiyle ömürlerini günahla doldurduklarını itiraf edip çıkış yolu talep edeceklerdir. Fakat defterler dürülüp karar kesinleştiği için artık oradan çıkış mümkün olmayacaktır.

Kâfirler dünya hayatında Allah’ı inkâr, şirk ve peygamberlere düşmanlık gibi suçlarına karşılık kıyamet gününde görecekleri kötü muameleden dolayı hem kendilerine hem de suç işlemelerine sebep olanlara kızacaklardır. Melekler onlara: “Bugün kızıyorsunuz, ama peygamberler ve onların vârisleri sâlih kullar sizleri hakka davet ettiğinde, onlara karşı çıkmıştınız. Allah o zaman size, bugün kendinize kızdığınızdan daha fazla gazap buyurmuştu. Bu gün de yine Allah’ın size olan gazabı ve azabı, sizin kendinize olan öfke ve buğzunuzdan daha büyük olacaktır” diyeceklerdir.

Âhiretin dehşetli hâdiseleri karşısında çaresizlikler içinde kıvranan kâfirler, günahlarını itiraf edip bir çıkış yolu arayacaklardır. Burada bahsedilen iki ölüm ve iki hayatın ne olduğunu şu âyet-i kerîme açıklığa kavuşturur:

“Ey kâfirler! Allah’ı nasıl inkâr edebiliyorsunuz ki, ölü idiniz de sizi O diriltti. Sonra sizi öldürecek, sonra tekrar diriltecek, sonra da O’na döndürüleceksiniz.” (Bakara 2/28)

Buna göre birinci ölüm, henüz insan yaratılmadan önceki yokluk dönemidir. Birinci hayat, Allah Teâlâ’nın insanı yaratıp ona ruh üfleyerek dünyaya getirmesidir. İkinci ölüm, dünyada ecelini tamamlayıp ruhunu teslim ederek öte âleme göçmesidir. İkinci hayat ise kıyâmet günü İsrâfil’in sûra üfürmesiyle yeniden diriliştir. Kâfirler ilk üç safhayı, onları apaçık müşahede edebildikleri için inkâr edemezlerdi. Ancak son safhayı görmedikleri ve sadece Peygamber (s.a.s.) haber verdiği için inkâr ediyorlardı. Fakat kıyamet günü dördüncü safhayı da müşahede edecek ve “Evet, bize bunun hakkında daha önce haber verilmişti” diyerek kabul edeceklerdir. Ölümden sonraki hayatı inkâr ederek çok büyük bir hata yaptıklarını ve bu yanlış inanç sebebiyle ömürlerini günahla doldurduklarını itiraf edip çıkış yolu talep edeceklerdir. Fakat defterler dürülüp karar kesinleştiği için artık oradan çıkış mümkün olmayacaktır.

Kâinat Allah’ın birliğini ve kudretini gösteren âyetlerle, işaret ve delillerle doludur. Gökler, yerler, güneş, ay ve yıldızlar, rüzgârlar, bulutlar, yağmurlar, ırmaklar, pınarlar, dağlar ve ağaçlar bunlara birkaç misaldir. Canlılar için gökten indirdiği yağmur vesilesiyle rızık ihsan eden de O’dur. Âyetler dini ayakta tutarken, rızıklar da bedeni ayakta tutar. Bu varlıklarda sergilenen ilâhî kudret akışlarını ve azamet tecellilerini, ancak tüm gönlüyle Allah’a yönelen insanlar anlayabilir ve gereken dersi çıkarabilir. Bu başarılınca ibâdet ve itaati sadece Allah’a tahsis ederek O’na yalvarmak mümkün olur.

Cenâb-ı Hakk’ın sıfatı olarak beyân edilen رَف۪يعُ الدَّرَجَاتِ  (Rafî‘u’d-deracât) tâbirindeki “rafî” kelimesi hem “yüksek” hem de “yükselten” mânasına gelir. Buna göre âyete iki farklı mâna verilebilir:

✺    “Allah’ın dereceleri yüksektir”: Allah, kendisinin kudret, azamet ve yüceliğini gösteren sayılamayacak derecede üstün sıfatlara sahiptir. Bu sebeple dua ve ibâdete de ancak O lâyıktır. Allah’ı bir kenara bırakarak asla O’nun derecesine ulaşması düşünülemeyecek varlıkları tanrı yerine koyup onlara tapmak doğru olamaz.

✺    “Allah, dereceleri yükseltendir”: Meleklerin, peygamberlerin, sevdiği ve himayesine aldığı diğer kullarının derecesini yükselten O’dur. Şu halde ister maddî ister manevî sahada terakki ve gelişmenin ancak O’nun lütf u inâyetiyle mümkün olacağına işaret edilir.

15. âyette geçen اَلرُّوحُ (ruh)tan maksat, vahiy ve nübüvvettir. Bedenler, kendilerine üfürülen ruhla hayat bulduğu gibi, kalpler de ancak vahiy ruhuyla mânen hayat bulur, dirilirler. Bu sebeple “İşte biz böylece sana emrimizle ölü kalplere hayat bahşeden bu Kur’an’ı vahyettik” (Şûrâ 42/52) âyetiyle Kur’ân-ı Kerîm’in bir isminin “ruh” olduğu haber verilir. Allah Teâlâ bu vahiy ve nübüvvet ruhunu dilediği kuluna ihsan eder, dilediği kulunu peygamberlikle şereflendirir. Bu hususta hiç kimseye seçme ve itiraz hakkı verilmemiştir. Vahiy ve nübüvvetin asıl maksadı ise insanları o büyük buluşma günüyle korkutmaktır. O gün, insanlar, cinler ve şeytanlar Allah’ın huzurunda toplanacaklardır. İnsanlar amelleriyle buluşacak, putperestlerle taptıkları putlar, müstekbirlerle mustaz’aflar, zâlimlerle mazlumlar karşı karşıya gelecek, müthiş bir hengâme ve hesaplaşma olacaktır.

Kıyamet günü herkes kabirlerinden kalkıp apaçık ortaya çıkar. Bütün amelleri, fiilleri ve meziyetleriyle görülür. Dünyada gözlerden saklı olarak yapılan bütün gizli şeyler o gün meydana serilir. Çünkü o gün yeryüzü hiçbir tümseği, hiçbir iniş çıkışı olmayan dümdüz bir saha hâline getirilir. (bk. Tâhâ 20/105-107) Allah’tan en küçük bir şey bile gizli kalmaz. O gün ya Cenâb-ı Hak veya vazifeli bir melek tarafından mutlak mülk ve hâkimiyetin kime ait olduğu sorulur. Yine ya Cenâb-ı Hak, ya melekler yahut mü’min-kâfir bütün mahşer halkı tarafından koro halinde ve yüksek sesle: “Bu gün mutlak mülkiyet ve hâkimiyet, tek olan, her şeyi kudretine boyun eğdiren Allah’ındır!” (bk. Mü’min 40/16) diye nidâ edilir. O gün herkes dünyada ne kazandıysa ona göre karşılık görür. Çünkü o gün zerre kadar bir haksızlık söz konusu değildir.

Âyette işaret edilen haksızlık ve adâletsizlik farklı şekillerde olabilir:

  Bir kimse hak ettiği mükâfatı alamaz.

  Bir kimse hak ettiği mükâfatı tam olarak alamaz.

  Kişi haketmediği halde haksız yere cezalandırılır.

  Kişi cezayı hakettiği halde ceza görmekten kurtulur.

  Bir kimseye hakettiği cezadan daha azı verilir.

  Zulmeden beraat ederken, mazlum öylece bakakalır.

  Kişinin günahı bir başkasına yüklenir…

İşte Allah Teâlâ âhiret mahkemesinde bu tür adâletsizlikler yapılmayacağını ve herkesin yaptıklarının tam karşılığını alacağını haber vermektedir. O’nun hesaba çekmesi de çok süratlidir. Her şey tam olarak ilmi dâhilinde olduğu için düşünmeye veya saymaya ihtiyacı yoktur. Birisiyle meşgulüm diye diğerini ihmal etmez. Aynı anda hepsine rızık verdiği gibi, hepsini de aynı anda hesaba çeker.

Kıyamet günü herkes kabirlerinden kalkıp apaçık ortaya çıkar. Bütün amelleri, fiilleri ve meziyetleriyle görülür. Dünyada gözlerden saklı olarak yapılan bütün gizli şeyler o gün meydana serilir. Çünkü o gün yeryüzü hiçbir tümseği, hiçbir iniş çıkışı olmayan dümdüz bir saha hâline getirilir. (bk. Tâhâ 20/105-107) Allah’tan en küçük bir şey bile gizli kalmaz. O gün ya Cenâb-ı Hak veya vazifeli bir melek tarafından mutlak mülk ve hâkimiyetin kime ait olduğu sorulur. Yine ya Cenâb-ı Hak, ya melekler yahut mü’min-kâfir bütün mahşer halkı tarafından koro halinde ve yüksek sesle: “Bu gün mutlak mülkiyet ve hâkimiyet, tek olan, her şeyi kudretine boyun eğdiren Allah’ındır!” (bk. Mü’min 40/16) diye nidâ edilir. O gün herkes dünyada ne kazandıysa ona göre karşılık görür. Çünkü o gün zerre kadar bir haksızlık söz konusu değildir.

Âyette işaret edilen haksızlık ve adâletsizlik farklı şekillerde olabilir:

  Bir kimse hak ettiği mükâfatı alamaz.

  Bir kimse hak ettiği mükâfatı tam olarak alamaz.

  Kişi haketmediği halde haksız yere cezalandırılır.

  Kişi cezayı hakettiği halde ceza görmekten kurtulur.

  Bir kimseye hakettiği cezadan daha azı verilir.

  Zulmeden beraat ederken, mazlum öylece bakakalır.

  Kişinin günahı bir başkasına yüklenir…

İşte Allah Teâlâ âhiret mahkemesinde bu tür adâletsizlikler yapılmayacağını ve herkesin yaptıklarının tam karşılığını alacağını haber vermektedir. O’nun hesaba çekmesi de çok süratlidir. Her şey tam olarak ilmi dâhilinde olduğu için düşünmeye veya saymaya ihtiyacı yoktur. Birisiyle meşgulüm diye diğerini ihmal etmez. Aynı anda hepsine rızık verdiği gibi, hepsini de aynı anda hesaba çeker.

“Ey iman edenler! Allah’a gönülden saygı besleyip O’na karşı gelmekten sakının ve herkes yarın için ne hazırladığına bir baksın. Allah’a gönülden saygı besleyip O’na karşı gelmekten sakının; çünkü Allah, bütün yaptıklarınızdan haberdardır” (Haşr 59/18) buyurmaktadır.

O gün öyle dehşetlidir ki, yürekler korkunun şiddetinden yerlerinden kopup yukarı çıkacak, âdeta boğaza yapışacak ve ne yerine dönüp nefes alarak rahatlayacak ne de tam olarak çıkıp ölmek suretiyle sıkıntıdan kurtulabilecektir. O yüreklerin sahipleri bir taraftan da sıkıntı ve kederlerini yutkunacaklar. Bu ikisiyle dopdolu oldukları halde hiçbir şey söyleyemeyecekler. Hem sıkıntılarının şiddetinden hem de kendilerini kaplayan tasadan dolayı konuşup içlerindeki üzüntü ve korkuyu açıklama fırsatı bile bulamayacaklar. Bu durum onların çektiği sıkıntının büyüklüğünü gösterir. Zira üzüntü ve pişmanlık içindeki biri, konuşarak sızlandığı noktaları dile getirebiliyorsa bir tür hafiflik bulur ve bir miktar sakinleşir. Ancak buna bile imkân yoksa, artık ıstırabın büyüklüğünü tasavvur etmek lazımdır. İnsan dünyada sıkıntıya düştüğü zaman, bir dostuna müracaat eder, yardım dilenir, imdat bekler. Fakat o gün zâlimler için ne güler yüzlü bir dost ne de sözü dinlenir bir şefaatçi bulunabilecektir.

“Gözlerin hâince bakışı”ndan maksat, Allah’ın bakılmasını haram kıldığı şeylere bakmaktır. Âşıkların hâince bakışları, sevgilileri dışındaki bir varlığı güzel görmeleri ve sevgili dışındakilere bakmalarından ibarettir.

Bu mânada şâir der ki:

“Şayet gözüm senden başkasını güzel bulursa,

Onu cezalandırmasını emrederim gözyaşlarıma.”

 “Kalplerin gizledikleri” ise insanın içinden geçirdiği, düşündüğü ve belki niyetlendiği, fakat çeşitli sebeplerle fiiliyata dökmediği veya dökemediği niyet ve düşünceleridir. Gözün hâince bakışı en gizli amel, kalplerin gizlediği de en gizli his ve düşüncedir. Bunları bilen Allah, şüphesiz diğer niyet ve amelleri elbette bilir, hiçbir şey O’nun ilmi dışında kalmaz.

Ebû Muhammed Tüsterî (k.s.)’in şu tespiti pek güzeldir:

“Allah Teâlâ, niyetin kıblesidir. Niyet, kalbin kıblesidir. Kalb, bedenin kıblesidir. Beden, azaların kıblesidir. Azalar, dünyanın kıblesidir.” (Velîler Ansiklopedisi, I, 254)

Unutmamak gerekir ki, kalplerde gizli tutulan düşünce ve niyetlerin, amellerin makbûliyeti ve keyfiyeti bakımından büyük ehemmiyeti vardır. Bunlar binanın temelleri mesâbesindedir. Bu sebeple Resûl-i Ekrem (s.a.s.)’in bu hususta çok önemli açıklamaları vardır. Bu beyânlara göre;

›    Ameller niyetlere göre değerlendirilir. (bk. Buhâri, İman 41)

›    Bir kimse hayırlı bir işe niyet etmekle birlikte herhangi bir mâni sebebiyle bunu yapamasa bile yine de Allah ona sevap yazacaktır. (bk. Nesâî, Kıyâmü’l-leyl 63)

›    Buna karşılık insan, içinden bir kötülük yapmayı düşünmek, hatta kesin karar vermekle birlikte, düşünce ve niyetini fiiliyata dökemese bundan dolayı günahkâr sayılmayacaktır. (bk. Müslim, İman 201, 203, 204) Hatta bu kötü fiilden vazgeçmenin arkasında Allah korkusu, insan sevgisi, pişmanlık duyup günah işlemekten sakınma gibi müspet sâikler varsa, iyi bir sebeple ondan vazgeçtiği için sevap bile kazanır.

Bu bakımdan, kalplerin sakladığı en gizli şeyleri bile bilmesi, bir yandan hiçbir kötülüğün karşılıksız bırakılmayacağı yönünde bir uyarı içerirken, bir yandan da mü’minlere, en gizli bir iyiliğin, hatta kalplerdeki bir niyetin dahi Allah katında büyük bir karşılık göreceği yönünde bir müjde vermektedir.

Her bakımdan daha güçlü ve üstün hususiyetlere sahip olan önceki toplumlar, hakka düşmanlıkları sebebiyle tepelerine inen ilâhî azap kamçısını geri çevirmeye güç yetiremediklerine göre, onlardan daha zayıf kimselerin buna hiç mukâvemet edemeyecekleri âşikârdır.

Peygamberlerin getirdiği “beyyinat” şunlar olabilir:

›  Allah tarafından gönderilen peygamberlerin bizzat kendileri,

›  Peygamberlerin getirdiği mesaj,

›  Peygamberlerin doğruluğunu ispatlayan mûcizeler,

›  Dünya hayatı hakkında konulan ilâhî kanunlar.

Bu deliller ve kanunlar; dürüstlüğü, güzel ahlâkı ve sâlih amelleri öğreten, aynı zamanda kendisi de bu kanunlara uygun yaşayan dürüst bir insanın yalancı ve menfaatçi olmadığının açık bir kanıtıdır.

Burada özellikle Firavun, Hâmân ve Karun’un söz konusu edilme­si, Hz. Mûsâ’ya karşı düşmanlık planlayıp uygulamaya koyanların bunlar olması sebebiyledir. Firavun kral, Haman vezir, Karun ise mal ve hazinelerin sahibiydi. Bunlar Hz. Mûsâ’nın tebliğine şiddetle karşı çıktılar ve onu sihirbazlıkla ve yalancılıkla suçladılar. Bununla da kalmayıp, Firavun İsrâiloğullarının yeni doğan erkek çocuklarının öldürülmesini emretti. Bu öldürme, Hz. Mûsâ doğmadan önceki ilk öldürmeden ayrıdır. Çün­kü Firavun, Mûsâ (a.s.)’ın doğumundan sonra çocukları öldürmeye son ver­mişti. Cenâb-ı Hak, Hz. Mûsâ’yı peygamber olarak gönderince onlara bir ceza olmak ve insanları imandan uzaklaştırmak maksadıyla tekrar İsrâiloğullarının erkek çocuklarını öldürmeye başladı.  Bu yolla İsrâiloğullarının günden güne çoğalan erkek nüfusunu azaltıp güçlerinin artmasını önlemeye çalışmıştı. Yüce Allah ise onların üzerine indirmiş olduğu kurbağa, haşerat, kan ve tufan gibi çeşitli azaplarla bu planlarını uygulamalarına imkân vermedi. Sonunda İsrâiloğullarını Mısır’dan çıkardı; Firavun ve ordusunu ise su­da boğdu. İşte “Fakat kâfirlerin tuzakları neticede boşa çıkmaya mahkûmdur” (Mü’min 40/25) buyruğunun mânası budur. Bu gibi planları uygulamaya koyanların bütün hile ve tuzakları boşa çıkacaktır.