14. De ki: “Gökleri ve yeri yoktan var eden, her canlıyı besleyip doyurmasına karşılık kendisi hiçbir şekilde beslenmeye ihtiyacı olmayan Allah’tan başkasını mı kendime dost edineceğim?” Yine şöyle de: “Bana Hakk’a teslim olanların ilki olmam emredildi ve «sakın müşriklerden olma!» buyruldu.”

15. De ki: “Eğer Rabbime isyan edecek olursam, gerçekten büyük bir günün azabından korkarım.”

16. O gün kim azaptan uzak tutulursa, şüphesiz Allah ona rahmet etmiştir. İşte apaçık kurtuluş budur.

Allah’ın isimlerinden bir olan اَلْوَلِيُّ (Velî), “dost, yardımcı, yönetici, yapılması için işlerin kendine havale edildiği varlık” demektir. Yine o isimlerden biri olan “Fâtır” ise “yokluktan varlık sahasına çıkaran, yoktan vareden” mânasındadır. Allah gökleri, yeri ve onlarda bulunan her şeyi yoktan var etmiş, bütün fıtratları yaratmış, hem de onların devamları ve birbiri ardı sıra kesilmeksizin sürmeleri için muhtaç oldukları tabii ihtiyaçlarını bahşetmiştir, bahşetmektedir. Kendisi ise her türlü ihtiyaçtan uzaktır; ikram eder fakat kendine ikram olunmaz; yedirir doyurur fakat kendinin buna ihtiyacı yoktur. Bir diğer âyet-i kerîmede: “Ben onlardan herhangi bir rızık istemiyorum; beni doyurmalarını da istemiyorum. Muhakkak ki Allah, evet O, bütün rızıkları veren, sonsuz kudret ve sarsılmaz kuvvet sahibi olandır” (Zâriyât 51/57-58) buyrulur.

Müslüman olmak ve şirkten uzak durmak ilk defa Allah Resûlü (s.a.s.)’e emredilmiş, dolayısıyla ilk iman eden ve ilk teslim olan o olmuştur. Peygamberler, aynen diğer insanlar gibi, getirdikleri dinin emirlerini yapmak ve yasaklarından kaçmakla mesüldürler. Buna karşı gelmek azabı gerekli kıldığından, hemen ardından Efendimiz’e: “Eğer Rabbime isyan edecek olursam, gerçekten büyük bir günün azabından korkarım” (En‘âm 6/15) demesi emredilmiştir. Peygamberlerin bile korkudan titredikleri o günün azabını önemsememek ve ciddiye almamak büyük bir gafletin işaretidir. Halbuki o günün azabı öyle dehşetli bir azaptır ki, o gün ondan kurtulabilene muhakkak Allah merhametiyle muamele etmiştir. O azaptan kurtulmak gerçekten büyük bir başarıdır. Burada âhirette kurtuluşun ancak Allah’ın rahmeti sayesinde mümkün olabileceğine bir işaret vardır. Nitekim Resûl-i Ekrem (s.a.s.) de bunu açıklar mâhiyette şöyle buyurur: “Nefsimi kudret elinde bulunduran Allah’a yemin olsun ki, insanlardan hiç kimse ameliyle cennete giremez; ancak Allah’ın rahmet ve lütfuyla girer.” Ashâb-ı kirâm: “Senin amelinde mi seni cennete sokmaz ey Allah’ın Rasûlü?” diye sorduklarında şöyle cevap verir. “Benim amelim de beni cennete sokmaz, meğer Allah rahmetiyle beni korumuş ola.” (Buhârî, Rikâk 18; Müslim, Munâfikîn 71)

Bu bakımdan:

17. Eğer Allah sana bir sıkıntı verecek, bir zarar dokunduracak olursa, onu yine kendisinden başka giderecek yoktur. Eğer sana bir iyilik lutfederse, bilesin ki zâten O’nun her şeye gücü yeter.

18. O, kullarının üstünde her istediğini yapma kudretine sahiptir. O her işi ve hükmü hikmetli ve sağlam olandır, her şeyden haberdârdır.

Hayrı ve şerri yaratan Allah’tır. Hastalık, fakirlik, açlık, kıtlık, hüzün, korku, acı gibi verdiği bir zararı O’ndan başka defedecek kimse olmadığı gibi; sıhhat, zenginlik, zafer, başarı, huzur, lezzet ve sevinç gibi ihsan ettiği iyilik ve güzelliklere de mani olacak bir güç yoktur. Çünkü Allah her şeye mutlak güç yetirendir. O her yönden üstün, daima galip ve kahredici bir kudret sahibidir. Ne vereceği zarara engel olunabilir, ne de ihsan edeceği iyiliklere mani olunabilir. Yaptığı her işte sayısız hikmetler vardır, O kullarının her halinden de haberdardır. Böyle bir Allah bırakılıp başka kim dost edinilebilir? O’ndan başka gerçek dostluğa kim layık olabilir? Allah Resûlü (s.a.s.)’in, terkisine aldığı İbn Abbas (r.a.)’ya yaptığı şu nasihatler âdetâ bu âyetlerin bir tefsiri mâhiyetindedir:

“Allah’ın buyruklarını gözet ki, Allah da seni gözetip korusun. Allah’ın rızâsını her işte önde tut ki Allah’ı önünde bulasın. Bir şey isteyeceksen Allah’tan iste. Yardım dileyeceksen, Allah’tan dile! Ve bil ki, bütün bir ümmet toplanıp sana fayda temin etmeye çalışsalar, ancak Allah’ın senin için takdir ettiği faydayı temin edebilirler. Yine eğer bütün ümmet, sana zarar vermeye kalksalar, ancak Allah’ın senin hakkında takdir ettiği zararı verebilirler. Çünkü artık kaderi yazan kalem yazmaz olmuş, yazıları değişmeyecek şekilde kesinleşmiştir.” (Tirmizî, Kıyâmet 59)

Yine Resûl-i Ekrem (s.a.s.), bu âyetlerden aldığı ilhamla farz namazlardan sonra şöyle dua ederdi :

“Allahım ! Senin verdiğine engel olacak, vermediğini verecek kimse yoktur. Senin lütfun olmadan hiçbir zengine serveti fayda vermez” (Buhârî, Ezan 155 ; Müslim, Mesâcid 137, 138)

Nitekim bir kimse yolculuğa çıkacaktı. Hasan Basrî’ye gelip :

“- Bana bir tavsiyede bulun” dedi. Hazret ona şu öğütte bulundu :

“Gittiğin her yerde, Yüce Allah’ın emrini üstün tut ki, O da seni üstün eylesin.” (el-Hadâiku’l-Verdiyye, s. 320)

Her zaman ve her zeminde Allah’ın kuldan istediği şeyleri bilmenin yolu, tüm insanlığa bir uyarı olarak gönderdiği Kur’ân-ı Kerîm’i okuyup anlamaktan geçmektedir:

19. Onlara: “Kimin şâhitliği daha büyük ve daha önemlidir?” diye sor. Cevap vermezlerse şunu söyle: “Benimle sizin aranızda Allah şâhittir. Bu Kur’an, kendisiyle sizi ve ulaştığı herkesi ebedî azaba karşı uyarmam için bana vahyedildi. Siz, Allah ile birlikte başka ilâhların bulunduğuna gerçekten şâhitlik mi ediyorsunuz?” Şunu da söyle: “Ben buna şâhitlik etmem!” Ve de ki: “O, ancak bir tek ilâhtır ve elbette ben sizin O’na ortak koşmanızdan da, koştuğunuz ortaklardan da bütünüyle uzağım.”

Mekke ileri gelenleri: “İddia etmekte olduğun peygamberlik davasında seni doğrulayan hiç kimse yok. Seni yahudilere ve hıristiyanlara sorduk. Onların yanında da senin ne haberine, ne de vasıflarına dair bir bilgi yok. O halde zannettiğin gibi bir peygamber olduğuna ‏‏şâhitlik edecek birini getir” dediler. Bunun üzerine bu âyet-i kerîme nâzil oldu. (Vâhidî, Esbâbu’n-nüzûl, s. 217)

Hz. Muhammed (s.a.s.)’in peygamber olduğuna ve Kur’an’ın ona Allah katından vahyedildiğine en büyük, en güvenilir şâhit şüphesiz Cenâb-ı Hak’tır. Bundan daha doğru ve ikna edici bir şâhitlik düşünülemez. Kur’an’ın Allah’ın kelâmı ve vahyi olduğu her yönüyle açıktır. O bir beşer sözü değildir, olamaz. O, Peygamber Efendimiz’e ilk muhataplarını, onlardan itibaren de kıyamete kadar ulaştığı her insanı veya buluğ çağına erişen herkesi Allah’ın azabıyla uyarması için gelmiştir. Kur’an’ın iniş maksatlarından biri de budur. Allah’tan başka ilâh yoktur; sadece tek ilâh O’dur. Kâinatta hüküm süren hârika nizam, Allah’ın bir olduğunu ve kudretinin sonsuzluğunu göstermektedir. O’nunla beraber başka ilâhlar olduğuna şâhitlik yapmak, doğru bir bilgi ve sağlam bir delile dayanmayan bir safsatadan ibarettir. Çünkü bu hususta Allah’ın emriyle tek söz söyleme mercii olan Peygamber: “Ben buna şâhitlik etmem. O, ancak bir tek ilâhtır ve elbette ben sizin O’na ortak koşmanızdan da, koştuğunuz ortaklardan da bütünüyle uzağım” (En‘âm 6/19) demektedir.

Her ne kadar müşrikler, “Ehl-i kitaba sorduk; senin hakkında onların yanında hiçbir bilgi yok” deseler de gerçek böyle değildir. Çünkü:

20. Kendilerine kitap verdiğimiz kimseler, kendi öz oğullarını tanıdıkları gibi o Peygamber’i tanırlar. Ama nefislerini zarara uğratanlar, iman etmezler.

 “Kendilerine kitap verilenler”den maksat yahudi ve hıristiyanlardır. Bunlar Hz. Muhammed (s.a.s.)’i, onun sıfatlarını, peygamber olacağını ve ona Kur’an gibi bir kitap indirileceğini kendi öz oğullarını bildikleri gibi biliyorlardı. Yanlarında bulunan Tevrat ve İncil’de bu bilgiler vardı. Fakat müşrikler, yahudi ve hıristiyanlar temiz fıtratlarının sesine kulak vermeyerek, hatta onu bozarak ve imanı gerektiren delillerden yüz çevirerek kendilerini hüsrana uğratmışlar ve iman etmemişlerdir. (bk. Bakara 2/146) Bu ise en büyük zulümdür. Zira:

21. Allah hakkında yalan uyduran veya O’nun âyetlerini yalanlayandan daha zâlim kim olabilir? Şüphe yok ki zâlimler kurtuluşa eremezler.

Allah’ın ortakları olduğunu iddia eden, kendi kendilerine helâl, haram hükümler koyup bunları Allah’ın buyruğu gibi gösteren, Kur’an’ın ayetlerini yalanlayan, Allah’ın varlığını gösteren delilleri ve mûcizeleri görmezlikten gelen müşriklerden daha zalim kimse olamaz. Bununla birlikte eğer Peygamber, kendi uydurduğu sözleri Allah’a mal edip, “Bunlar Allah’ın vahyidir” derse, ondan da daha zalim kimse olamaz. Halbuki Hz. Muhammed (s.a.s.) Allah’tan korkan, doğru ve emin bir insandır. O halde onun getirdiği hakikatleri yalanlayanlar en zalim duruma düşmüş olurlar.

Şimdi de bu yalancı zâlimlerin mahşer yerindeki çaresiz ve perişen hallerine bakın: 

22. Kıyâmet günü onları bir araya toplayacağız, sonra da Allah’a ortak koşanlara: “Hani nerede o, Allah’a ortak saydıklarınız?” diye soracağız.

23. Bunun üzerine onların: “Rabbimiz Allah’a yemin olsun ki, biz O’na asla ortak falan koşmuş değiliz” demekten başka bir çareleri olmayacak.

24. Şunlara bak, hâlâ yalan söyleyip, hem de kendi kendilerini yalanlıyorlar! Dünyada iken uydurdukları sahte tanrılar da onları nasıl yüzüstü bırakıp görünmez oluverdi!

Allah Teâlâ, bütün insanları mahşer yerinde toplayacak, özellikle müşriklere, onları azarlamak, kınamak ve mahşerî kalabalığın huzurunda zor durumda bırakmak üzere, dünyada Allah’a ortak sandıkları putlarının hani nerede olduğunu soracaktır. Onlar orada davalarının boş olduğunu görecek, işledikleri bu büyük günahın yükü altında ezilecek, ne diyeceklerini şaşıracak, inkâr etmeye kalkışarak: “Allah’a yemin olsun ki, biz O’na ortak falan koşmuş değiliz” (En‘âm 6/23) demekten başka çareleri kalmayacaktır. Böylece kendilerine karşı, yani söylediklerinin asılsız olduğunu bile bile yalan söyleme gereğini duyacaklardır. Bu sırada dünyada tanrı diye peşine takıldıkları o sanal şeyler de kaybolup gidecektir. Çünkü onlar gerçek değil, sadece zandan ibaretti. Halbuki gerçekler âleminde zannın, vehmin yeri yoktur. Gerçekler ortaya çıkınca zanlar, vehimler, tahminler yok olur gider. Allah’ın huzurunda kendilerine o putlardan ne bir yardımcı ne de bir dost bulabilirler. Gerçeğin karşısında büyük bir dehşet ve ürperti içinde sarsılırlar.

Mahşer günü içine düşülecek bu çıkmazdan tek kurtuluş yolu, kalplerden Kur’an’ı anlamaya engel olan perdeleri kaldırıp atmaktır:

25. İçlerinde sana kulak verip okuduğun Kur’an’ı dinleyenler var. Halbuki biz, onu anlayamasınlar diye kalpleri üzerine kat kat perdeler gerdik, kulaklarına da bir ağırlık koyduk. Artık hangi delil, işaret ve mûcizeyi görürlerse görsünler, yine de iman etmezler. Hatta yanına geldiklerinde seninle münakaşaya girişirler ve inkâra saplanıp kalmış o kâfirler: “Bu, öncekilerin masallarından başka bir şey değil” derler.

İçlerinde Ebu Süfyan ve Velid b. Muğîre’nin de bulunduğu bir grup müşrik, Peygamber Efendimiz (s.a.s.)’in okuduğu Kur’an’ı dinleyip daha sonra aralarında bulunan ve acem kıssalarını anlatmakla meşhur olan Nadr b. Hâris’e: “Ey Ebu Katîle, Muhammed ne diyor?” diye sorarlar. Nadr: “Kâbe’yi kendi evi yapana yemin ederim ben de onun ne söylediğini bilmiyorum. Şu kadar ki dudaklarını oynattığını görüyorum. Benim size anlattıklarım gibi geçmiş‏‏lerin masallarını anlatıyor” der. Bunun üzerine bu âyet-i kerîme iner. (Vâhidî, Esbâbu’n-nüzûl, s. 217)

Âyetin haber verdiğine göre müşriklerin bazıları zaman zaman Kur’ân-ı Kerîm’i dinliyorlardı. Fakat onların maksadı Kur’an’ın neler bil­dirdiğini samimiyetle öğrenmek, anlamak ve eğer doğru bulurlarsa onu tasdik etmek niyetiyle değildi. Bilakis itiraz etmek, karşı çıkmak, alay ve hakaret etmek için bahaneler bulmak amacıyla dinliyorlardı. Gurur, kibir, bencillik, ihtiras gibi kötü huylarla, sihir, hurafe, şirk gibi bâtıl inanç­larla ruhları kirlenmiş; fıtrî tabiatlarının istikrarı bozulmuştu. Bu şekilde ruhları kararmış insanların, aklî melekelerini, doğruyu yanlıştan, iyiyi kötüden ayırma kabiliyetlerini de kaybetmeleri ilâhî bir kanundur. Bu sebepledir ki onların kalpleri üzerinde Kur’an’ı anla­malarını engelleyen perdeler, kulaklarında da bir ağırlık, bir sağırlık meydana getirildiği ifade buyrulmuştur. Şu halde onların inkârları, ilâhî kanun uyarınca kalplerinin perdelenmesi kendi tutum ve davranışlarının, bencil duygula­rının, ön yargılarının, taassup ve inatlarının bir sonucudur; bundan dolayı da yan­lış inançlarından ve kötü fillerinden sorumludurlar. Böyle kimselere Kur’an tesir etmez. Allah’ın ne kadar ayeti varsa hepsini görseler, bütün açık deliller gözleri önüne serilse yine inanmazlar. Çünkü onlar inanmamakta ısrar eder; üstelik davasının bâtıl olduğunu, okuduğu ayetlerin öncekilerin masallarından başka bir şey olmadığını ileri sürerek Peygamber’le mücâdele ederler. Küfür ve inkârda bu kadar ileridedirler:

26. Böylece onlar hem insanları Kur’an ve Peygamber’den uzaklaştırırlar hem de kendileri ondan uzak dururlar. Ama böyle yapmakla sadece kendilerini helâk ederler de bunun farkına bile varmazlar.

Bu karakterdeki insanlar, kendileri Kur’an’a inanmadıkları ve Peygamber’e tabi olmadıkları gibi, başka insanların da Kur’an dinlemelerine, ona inanmalarına ve Peygamber’e itaat etmelerine mani olurlar. Böylece hem kendilerini sapıtırlar, hem de başkalarını şaşırtırlar. Bu ilâhî sofradan ne kendileri faydalanırlar ne de başkalarının faydalanmasına fırsat verirler. Bu şekilde davranmak suretiyle neticede farkında olmadan kendi kendilerini mahvettikleri gibi, tesir sahalarına giren kimseleri de mahvederler.

Bu insanların âhirette duyacakları pişmanlıklar şöyle haber veriliyor:

27. Nihâyet ateşin karşısında durdurulduklarında onların hâlini bir görsen! O zaman: “Ah ne olurdu, dünyaya bir daha geri döndürülsek de Rabbimizin âyetlerini yalanlamasak, mü'minlerden olsak!” diye hayıflanırlar!

28. Hayır, bu sözlerinde de samimi değiller! Aslında onlar öteden beri gizledikleri iç yüzleri, günahları, mü’minlere kurdukları tuzaklar bütün açıklığıyla karşılarına çıktığı için böyle söylüyorlar. Yoksa dünyaya geri döndürülecek olsalar, yine kendilerine yasaklanan kötülükleri yapmaya girişir, aynı inkârlarında diretirler. Çünkü onlar gerçekten yalan söylüyorlar.

29. Onlar dünyada: “Hayat, ancak yaşadığımız şu dünya hayatından ibarettir. Biz öldükten sonra bir daha diriltilecek değiliz” demişlerdi.

30. Bir de onları Rablerinin huzurunda durduruldukları zaman bir görsen! Allah onlara: “Nasıl, yeniden diriliş gerçek değil miymiş?” diye soracak, onlar: “Rabbimize yemin olsun ki evet gerçekmiş” diyecekler, bunun üzerine Allah da: “Öyleyse inkâr etmeniz sebebiyle tadın azabı!” buyuracak.

Müşrikler ve kâfirler âhirette cehennem azabıyla yüz yüze gelip, o korkunç ateşin apaçık bir gerçek olduğunu gözleriyle gördükleri zaman çok pişman olacaklar, tekrar dünyaya dönmeyi isteyeceklerdir. “Dönsek de Allah’ın ayetlerini, Kur’an’ın verdiği haberleri yalanlamasak, mü’minlerden olsak” diye temenni edeceklerdir. Çünkü önceden beri gizledikleri şeyler; amel defterlerindeki kötülükler; küfür, şirk ve nifaklarının gerçek yüzü, âhireti, cennet ve cehennemi yalanlamalarının yanlışlığı hepsi apaçık karşılarına çıkacaktır. Şu âyet-i kerîmede haber verilen hakikat vuku bulacaktır:

“Herkesin amel defteri önüne konulacak; sen günahkârların o defterde yazılı olanlardan dolayı ödleri patlayacak şekilde korktuklarını göreceksin. Hayretler içinde: «Yazıklar olsun bize! Bu nasıl defter ki, küçük büyük demeden, hiçbir şeyi dışarıda bırakmadan ne yapmış, ne söylemişsek hepsini saymış dökmüş!» diyecekler. Böylece yaptıkları her şeyi amel defterlerinde bulacaklar. Rabbin hiç kimseye zulmetmez.” (Kehf 18/49)

İşte bu gerçek karşısında şaşkına dönecekler ve tekrar dünyaya gelmeyi isteyeceklerdir. Fakat bu, onların o an ki duydukları korkunun bir neticesidir. Dünyaya gelseler o hali unutur ve tekrar inkâra saplanırlar, kendilerine yasaklanan şeyleri yine pervasızca yaparlardı. Onlar bu iddialarında da yalancıdırlar. Onlar dünyada yaşarken dünya ötesini, âhireti inkâr etmişlerdi. Dünya hayatından başka bir hayatın olmadığını sanmışlar, “varsa yoksa hayat bu hayattır, yaşarız ölürüz, tekrar diriltilmemiz mümkün değildir” demişlerdi. (bk. Mü’minûn 23/37) Fakat kıyamet günü bütün zanları, vehimleri boşa çıkıp değişmez gerçekle yüz yüze gelip hesap vermek üzere Allah’ın huzuruna çıktıklarında perişan hallerini bir görmek gerekir. O vakit Allah onlara inkâr edip durdukları “yeniden dirilişin, âhiret hayatının” gerçek olup olmadığını soracak, gözleriyle gördükleri o gerçeği inkâr etme imkânı kalmayacak ve “O halde inkâr etmeniz sebebiyle tadın azabı!” (En‘âm 6/30) şeklindeki ağır bir ilâhî hitabın kahredici ezikliği içinde ebedi azaba düçar olacaklardır. Çünkü birgün mutlaka Allah’a kavuşacağına inanmayanların kaybedenlerden olacağı şüphesizdir:

31. Allah’ın huzuruna çıkmayı yalan sayanlar elbette hüsrana uğramışlardır. Kıyâmet ansızın başlarına kopuverince onlar, sırtlarına yüklendikleri suç ve günah yükleri altında: “Dünyada yaptığımız günahlar, kaçırdığımız fırsatlardan dolayı yazıklar olsun bize!” diye dövünüp feryat ederler. Şunlara bakın! Ne kötü bir yük taşıyorlar!

Âhirete inanmayan ve bir gün Allah’ın huzuruna çıkıp hayatının hesabını vereceğini düşünmeyen bedbahtlar büyük bir zarara uğrayacaklardır. Çünkü hem cennetteki ebedi nimetlerden mahrum kalacaklar, hem de büyük bir azabın içine düşeceklerdir. Bu kimseler ölüm gelip dünyadan ayrıldıklarında veya yeniden dirilip Allah’ın huzuruna çıktıklarında, günahlarını sırtlarına yüklenmiş olarak, pişmanlık ve üzüntülerini gizleyemeyecekler, “İmkan varken dünya hayatında yapamadığımız hayırlı ameller ve işlediğimiz günahlar sebebiyle yazıklar olsun bize!” diyeceklerdir.

Günahın sırta yüklenilmesiyle alakalı olarak tefsirlerimizde şöyle bir açıklama yer alır: Mü’min kabrinden çıktığında onu gayet güzel yüzlü, düzgün yapılı ve mis kokulu bir yaratık karşılar ve ona: “Beni tanıdın mı?” diye sorar. Mü’min: “Hayır tanımadım” diye cevap verince o: “Ben senin sâlih amellerinim, haydi bin sırtıma, seni taşıyayım. Çünkü, dünyada iken sen beni taşımıştın” der. Nitekim bu mânaya işaretle âyet-i kerîmede “Takvâ sahiplerini, binek üzerinde ikram ile Rahman’a götürdüğümüz gün” (Meryem 19/85) buyrulur. Kâfiri ise kabrinden çıktığı anda çirkin görünüşlü ve kötü kokulu bir yaratık karşılar ve ona: “Beni tanıdın mı?” diye sorar. O: “Hayır tanımadım” diye cevap verince şöyle der: “Ben senin kötü amellerinim, dünyada iken bana çok binmiştin, bugün de ben sana bineceğim.” İşte âyetteki “sırtlarına yüklendikleri suç ve günah yükleri altında” (En‘âm 6/31) ifadesinin mânası budur. (Taberî, Câmi‘u’l-beyân,VII, 236)

Dolayısıyla insan, dünya hayatını âhiret penceresinden seyretmeli, dünyanın mahiyetini iyi kavramalı ve âhiret mahrumu olmamalıdır. Çünkü:

32. Dünya hayatı bir oyun ve eğlenceden başka değildir! Âhiret yurdu ise Allah’a karşı gelmekten sakınanlar için daha hayırlıdır. Hâlâ aklınızı başınıza almayacak mısınız?

Uhrevî bir gaye ve maksadı olmaksızın bütün himmetlerini dünyaya yönlendirenler ve onunla meşgul olanlar için dünya hayatı bir oyun ve eğlenceden başka bir şey değildir. “Oyun”, kişiyi faydalı olan şeylerden alıkoyup uzaklaştıran şeylerdir. “Eğlence” ise kişinin ciddi işlerden uzaklaşıp, gayr-i ciddi ve mânasız şeylerle uğraşmasıdır. İnsan oyun ve eğlenceden onlarla meşgul olduğu anda zevk alır, ondan ayrıldıktan sonra pişman olur, huzursuzluk duyar. Eğlenceye dalınca da ömür çabuk geçer. İşte dünya hayatı da böyledir. Yaşandığı sürece zevkli gelir, çabuk geçer, fakat ondan ayrılınca kişi, kendisini başka bir hayata hazırlamamış ise dünyadan kendisine sadece pişmanlık kalır. Oyun ve eğlencenin süresi azdır, kısadır. Âhirete göre dünyanın süresi de çok azdır. Bu bakımdan fani olan hayatı anlamlı ve değerli kılan şeyler, oyun ve eğlence değil, Allah’ın rızâsını kazanma ve O’na yakınlaşma arzusuyla yapılan hayırlı işlerdir. Bu sebeple aklını kullanabilen muttaki kullar, bu eğlence ve oyalanma hayatına dalmaz, âhiret hayatı için hazırlanırlar, âhireti dünyaya tercih ederler. Âhirete inanır, onu kazanmak için hidâyet yolunda yürürler. Dünyada yaptıkları her işin hesabını Al­lah’ın huzurunda vereceklerini düşünerek yaşar; ilâhî buyruklara âsi olmak­tan, yasakları çiğnemekten sakınırlar. Böylece dünyada kendilerine tanınan fırsatı hakkıyla değerlendirdik­leri için bunlar hakkında âhiret yurdu dünyadan daha hayırlı, daha güzel olacaktır. Bu açıdan bakılınca dünyada âhiret için yapılan hayırlı ve güzel amellerin oyun ve eğlence kabilinden olmadığı anlaşılacaktır.

Dünyanın üç yüzü vardır: Birinci yüzü Allah Teâlâ’nın isimlerine bakar. Dünyadaki her şey Cenâb-ı Hakk’ın isimlerinin neticesi olmakla, sıfatları ve isimleriyle Allah’ın varlık, birlik ve sonsuz kudretine delildir, işarettir. Âhirete bakan ikinci yüzüyle dünya, âhiretin tarlasıdır. Cennet ve cehennem, bu dünya tarlasında ekilen ya iman ve amel-i sâlih tohumlarının veya küfür ve günah tohumlarının boy vermiş şekli olarak karşımza çıkacaktır. Dünya bu iki yüzüyle çok önemlidir. O kadar ki “yer”, “gökler ve yer” şeklinde Kur’an’da bir arada anılmakla göklere denk tutulmuştur. Dünyanın üçüncü yüzü, insanın nefsi arzularına, oyun ve eğlenceye, beşerî tutkulara bakar ki, işte Kur’ân-ı Kerîm’de yerilen dünyanın bu yüzüdür. Bu yüzüyle dünya fânî, boş, oyun, eğlence, mal biriktirip evlat ve mal çokluğu ile övünmeden ibarettir.

Bu sebepledir ki, bir kimse Hz. Ali’nin yanında dünyayı yerince, Ali (r.a.) ona şöyle der. “Dünya ona karşı doğru davrananlar için doğruluk yurdudur. Ondan anlaması gerekeni anlayan için kurtuluş yurdudur. Ondan azık edinen kimseler için de zenginlik yurdudur.” (Kurtubî, el-Câmi‘, VI, 414) Sevgili Peygamberimiz (s.a.s.) de pek çok hadis-i şeriflerinde dünya hayatının mâhiyeti hakkında bilgi vermiş, onun aldatıcı yönlerine dikkat çekmiş, imtihan için verilen bu hayattan istifade için: “…Orada Allah’ı zikretmeye ve Allah’ı zikretmeye götüren şeylere ehemmiyet verilmesini; ya öğreten ya öğrenen olmayı ve bunların hepsinin ecirde ortak olacağını” haber vermiştir. (Tirmizî, Zühd 14)

Bütün bu gerçeklere rağmen insanlar, bu gerçekleri kendilerine şefkat ve merhametle öğreten en büyük bir muallimi niçin üzerler, anlamak zordur:

33. Onların söylediklerinin seni üzdüğünü biz elbette biliyoruz. Gerçekte onlar seni yalanlamıyorlar, fakat o zâlimler bile bile Allah’ın âyetlerini inkâr ediyorlar.

Ayetin nüzûl sebebi ile alakalı şöyle bir rivayet nakledilir: Resûl-i Ekrem (s.a.s.), Ebu Cehil ve arkadaşlarını yanından geçerken ona:” Ey Muhamed! Allah’a and olsun ki biz seni yalanlamıyoruz. Bize göre şüphesiz sen doğru söylüyorsun. Fakat senin getirdiğini yalanlıyoruz” dediler. Bunun üzerine bu âyet indi. (Tirmizî, Tefsir 6/1)

Şâirin şu beyti Ebû Cehil ve benzerlerinin hâlini ne güzel anlatır:

“Hidâyet senden olmazsa dirâyet neylesin yâ Rab!

Arapça bilse de Ebû Cehl’e Kur’an neylesin yâ Rab!”

Şüphesiz Allah Resûlü (s.a.s.) bir insan olarak, müşriklerin kendi hakkında söyledikleri sihirbaz, mecnun, kahin, şair gibi olumsuz sözlerden, sataşmalardan mahzun olmaktaydı. Hele onların iman etmemelerine, inkârda direnmelerine son derece üzülmekteydi. (bk. Kehf 18/6) Zaman zaman nâzil olan âyetler ona sabırlı olmasını ve üzülmemesini telkin etmekteydi. Nitekim bir âyet-i kerîmede: “Rasûlüm! Sabret; şunu bil ki sabretmen de ancak Allah’ın yardımıyla olur. Davetini kabul etmiyorlar diye üzülme;  kurmaya çalıştıkları tuzaklar sebebiyle de telâş edip sıkıntıya düşme” (Nahl 16/127) buyrulmaktadır. Burada dini tebliğ edecek kişilerin sahip olmaları gereken ahlâkî vasıflar içinde doğruluğun, dürüstlüğün ve güvenilirliğin önemi vurgulanmaktadır. Ayrıca bunlar ve devam eden ayetlerle Efendimiz teselli edilmekte, gönlüne ferahlık verilmektedir: 

34. Rasûlüm! Hiç şüphesiz senden önce de nice peygamberler yalanlandılar. Fakat onlar bütün bu yalanlanmalarına ve maruz kaldıkları sözlü, fiilî her türlü eziyete katlandılar. Derken kendilerine yardımımız yetişti de, sonunda kazananlar onlar oldu. Öyle ya, Allah’ın sözlerini, yardım ve zafer va‘dini değiştirebilecek kimse yoktur. Nitekim o peygamberlerle ilgili ibret verici hâdiselerden bir kısmı zâten sana ulaşmış bulunuyor.

Resûlüm ve onun yolundan giden mü’min kulum! Sen yalanlandığın gibi önceki peygamberler de yalanlandılar. Sana eziyet edildiği gibi önceki peygamberlere de eziyet edildi. Bütün bunlara rağmen onlar sabrettiler ve Allah’ın yardımına nâil oldular. Dolayısıyla sen de bunları örnek al ve Allah’ın yardımı gelinceye kadar sabret. Böyle sabredenlere Allah’ın yardımının geleceğinden şüphen olmasın. Çünkü Allah’ın vaadini, hak edene yardım ve başarı sözünü değiştirebilecek hiçbir kuvvet yoktur. Bu ilâhî teminatla alakalı âyet-i kerîmelerde şöyle buyrulur:

“Doğrusu, peygamber kıldığımız kullarımız hakkında bizim geçmişte verdiğimiz şöyle bir söz vardır: «Onlara Allah’ın yardımı kesinlikle ulaşacaktır. Neticede üstün gelen, kesinlikle her zaman bizim ordumuz olacaktır.»” (Saffât 37/171-173)

“Allah: «Ben ve peygamberlerim mutlaka ve mutlaka galip geleceğiz» diye hükmetmiştir. Şüphesiz Allah, çok kuvvetlidir, karşı konulamaz bir kudrete sahiptir.” (Mücâdile 58/21)

Dolayısıyla âyette geçen كَلِمَاتُ اللّٰهِ (kelimâtullâh) “Allah’ın kelimeleri”, hakla bâtıl, doğruyla yanlış arasındaki mücadelede neticeyi haber veren bir ilâhî kanunu ifade etmektedir. Bu kanuna göre, doğru ve takvâ sahibi insanların sabır, metânet, doğruluk, dürüstlük, fedakârlık ve vefakârlıklarını, imanlarındaki sağlamlığı ve Allah’a olan bağlılıklarını kanıtlamaları için uzun bir süre imtihana tabi tutulmaları gerekmektedir. Bu yolda onlar zorluklara ve musibetlere uğrayacaklar; ancak bu zor ve engebeli yoldan geçmekle öğrenilen yüksek ahlâkî vasıfları kazanacaklar ve ancak bu silahlarla küfür karşısındaki savaşı kazanabileceklerdir. Yine, bu ilâhî kanuna göre, kullar gerekli manevî donanımları elde edip ilâhî yardımı celbedecek noktaya ulaştıklarında, kendilerine Allah’ın yardımı tam zamanında gelip ulaşacaktır. Dolayısıyla, Allah’ın insan ve toplum hayatını düzenleyen kanunlarını iyi tanımak ve bu kanunlara uygun hareketetmek lazımdır:

35. Buna rağmen eğer onların imandan yüz çevirmeleri sana ağır geliyorsa, o halde şâyet güç yetirebileceksen yer altından bir tünel kazıyarak veya göğe bir merdiven dayayarak onlara bir mûcize getiriver de görüp inansınlar! Halbuki Allah dileseydi hepsini hidâyet üzere toplardı. Öyleyse sakın câhillerden olma!

Allah Resûlü (s.a.s.), bütün gücüyle gece gündüz İslâm’ı tebliğ ediyor, önüne çıkan engelleri aşmaya çalışıyor ve herkesin imana gelmesini arzu ediyordu. Hatta bu konuda zaman zaman ikaz edilecek derecede bir arzu ve iştiyak içindeydi. Dolayısıyla muhataplarının daveti kabul etmediğini hissettiğinde, o zaman onların kabulden başka bir ihtimalleri kalmasın diye Allah’ın açık bir mûcize göndermesini arzulamaktaydı. Bu ayette Cenâb-ı Hak, Rasûlü’nü uyarmakta ve şöyle demektedir: “Onların küfürde inat ve ısrarları karşısında sabırsızlık gösterme, vazifeni bizim gösterdiğimiz yolda ısrarla yerine getirmeye devam et. Eğer bu vazife mûcizelerle yerine getirilecek olsaydı, bunu bizzat kendimiz yapardık. Fakat, istenilen itikadî, amelî ve ahlâkî gelişmenin sağlanabilmesi ve mükemmel bir takvâ toplumunun kurulması için bu metot uygun değildir. Bununla birlikte, eğer onların yüz çevirmeleri ve hidâyete kayıtsız kalmaları sebebiyle gönlünde oluşan acıya katlanamıyorsan ve kabul edebilecekleri apaçık bir mûcizenin onların kalplerindeki katılığı dağıtıp imana gelmelerini sağlayacağını düşünüyorsan, o zaman kendin öyle bir mûcize getirmeye uğraş; gücün yeterse yer katmanlarını del geç veya göklere çık. Fakat ilâhî kanunlarımızda böyle bir şeye yer olmadığından bu arzunu yerine getirmemizi bizden bekleme!” Zira Allah’ın muradı bütün insanların hidâyete gelmesi değildir. Eğer böyle olsaydı herkesi ya melek yaparak veya mü’min olacak şekilde yaratarak hidâyet üzere birleştirirdi. O takdirde peygamberler ve kitaplar göndermeye, Allah’ın istediği hayat tarzının yavaş yavaş yerleşmesi için müminleri kâfirlerle savaştırmaya hiç gerek kalmazdı. Fakat Yüce Allah, İslâm’ın insanlara akli yoldan sunulmasını istemekte; akıllar iknâ edilerek, kalpler itmi’nana erdirilerek müslümanca bir hayat yaşanmasını murad etmektedir. Cenâb-ı Hakk’ın bu muradını iyi anlamalı, onu gerçekleştirmek için usulüne uygun çalışmalı, ilâhî kanunlara aykırı davranmaktan sakınmalı, cahillerden olmamak için akıl ve firâsetle hareket edilmelidir.

Sonuç itibariyle:

36. Şunu bil ki ancak samimiyetle dinleyenler senin dâvetini kabul ederler. Mânen ölülere gelince Allah onları yeniden diriltecek, sonra da O’na döndürüleceklerdir.

İslâm davetine, inatla ondan kaçanlar değil, ancak kulağını ve kalbini ona açanlar, onu can kulağıyla ve samimiyetle dinleyenler icâbet ederler. Nitekim bir âyet-i kerîmede şöyle buyrulur: “Sen ancak Kur’an’a uyan ve görmediği halde Rahman’dan korkan kimseyi uyarabilirsin.” (Yâsîn 36/11) Kâfirler ise, akıllarını çalıştıramamak, hakkı kabul etmemek ve hiçbir delile kulak vermemek bakımından ölüler gibidirler. Bunlar Allah ve Rasûlü’ne iman ederlerse dünyada mânen dirilirler. Bugün iman etmeyenler yarın iman edebilirler. Eğer etmezlerse zaten Allah onları kıyamet günü diriltecek, her şeyi açıkça görecekler, akılları başlarına gelecek, Rablerinin huzuruna varıp hesap vereceklerdir. O halde kendini helak edercesine aşırı derecede üzülmeye gerek yoktur. Şunu unutma ki, gönlünde gerçeği bulma yönünde en küçük bir arzu bulunan kişi, bir kelebeğe, bir arıya, kanat çırpıp uçan bir kuşa baksa bu onun Allah’ı tanımasına ve dinine teslim olmasına yetecektir:

37. Kalkmışlar, “Rabbinden ona bizim istediğimiz türden bir mûcize indirilse ya!” deyip duruyorlar. De ki: “Allah’ın her türden mûcize göndermeye elbette gücü yeter.” Fakat onların çoğu bunu bilmez.

İnanmayanların zaman zaman Allah Resûlü (s.a.v )’den bir kısım mûcize talepleri olmuştur. Safa tepesini altına çevirmesi, Mekke’nin arazisini genişletmesi, nehirler akıtması, gökten kitap indirmesi gibi hârikulâde olayların vukuunu istemişlerdir. Halbuki en küçük bir sûresinin bile benzerini getirmekten acze düştükleri Kur’an gibi bir mûcize karşılarında dururken, başka bir mûcize istemeleri işi yokuşa sürmekten başka bir şey değildir. Aslında Allah her türlü mûcizeyi getirmeye kadirdir. Nitekim kullarının dünya ve âhiret bütün maslahatlarını taşıyan Kur’an’ı, onun peyderpey gelen âyetlerini Allah indirmektedir. Fakat insanların pek çoğu Allah’ı tanımıyor; neyin faydalarına, neyin zararlarına olduğunu bilmiyor ve Kur’an’ın öğrettiği dinin kıymetini takdir edemiyorlar.

Bununla birlikte:

38. Yerde yürüyen bütün canlılar ve iki kanadıyla havada uçan bütün kuşlar, sizin gibi sosyal nizama tâbi birer topluluktur. Biz kitapta hiçbir şeyi eksik bırakmadık. Sonra onların hepsi Rablerinin huzurunda toplanacaklardır.

Kâinatta, yeryüzünde, özellikle bu âyette ifade edildiği üzere yeryüzüne yayılan canlı varlıklarda, onların yaratılış ve hayat tarzlarında Cenab-ı Hakk’ın sonsuz kudret ve azametini gösteren açık deliller, pek ince sırlar bulunmaktadır. Bu canlılardan her biri aynen insanlar gibi birer ümmettirler. Onlar da insanlar gibi başlangıçta topraktan yaratılmış, kendilerine düzenli bir hayat tarzı biçilmiş; rızıkları ve ecelleri takdir edilmiştir. Belirli bir zamana kadar yer içer, gıdalarını alırlar. Hepsi insanlar gibi toplanır, birbirleriyle tanışır, yanaşır veya kaçar, koklaşır veya döğüşürler. Yine hepsi insanlar gibi birbirinden doğar, bir asıldan çıkar, çoğalır, çeşitlenir. Bu şekilde pek çok çeşit canlı sınıfı vardır. Yerde sürünenleri, havada uçanları ile her bir çeşit canlı sınıfının insan hayatına benzeyen bir yönü bulunmakta ve o yönden insanlara denk bir özellik taşımaktadır. Bütün bunları düzenleyen hususi ve hükmedici kanunları şüphesiz ki Allah Teâlâ koymuştur. Dolayısıyla bunların her biri O’nun ilmine ve kudretine delalet etmekte, insanlar için de birer ibret dersi olmaktadır. Âyetteki “Biz kitapta hiçbir şeyi eksik bırakmadık” (En‘âm 6/38) ifadesinde yer alan “kitap”tan maksat Levh-i Mahfûz’dur. Allah Teâlâ, kâinatta olmuş ve olacak her şeyi, her varlığı ve her hâdiseyi, ezelî ilminin bir ifadesi olarak bütün teferruat ve kanunlarıyla birlikte bu kitapta tayin ve tespit etmiştir. Öyle ki orada hiçbir şey eksik bırakılmamıştır. Adeta bütün hilkat bir kitap, bütün varlıklar da o kitabın kelimelerini ve delalet ettikleri şeyleri ifade eden nakışlar ve yazılardır. “Kitap”tan maksadın Kur’ân-ı Kerîm olması da düşünülebilir. Çünkü orada da insanın muhtaç olduğu bütün temel bilgiler ve Allah’a inanmayı gerekli kılan yeteri kadar âyet ve deliller yer almaktadır. Bunun içindir ki:

39. Âyetlerimizi yalanlayanlar, zifiri karanlıklara boğulmuş birtakım sağırlar ve dilsizlerdir. Allah dilediğini saptırır, dilediğini ise dosdoğru bir yol üzere kılar.

Hem yaratılış âleminde sergilenen bunca kudret nişânelerini görmezlikten gelen, hem de Kur’an âyetlerini yalanlayanlar mânen sağırdırlar; o âyetleri gereği gibi düşünecek ve anlayacak şekilde işitmezler, onlara “geçmişlerin masalları” derler ve bunları delil saymayıp başka mûcizeler isterler. Dilsizdirler; hakkı söylemezler ve hak davete de icâbet etmezler. Bu halleriyle onlar küfür, şirk, cehâlet, inat, taklit ve nefsin arzu ve ihtiras karanlıkları içine dalmışlardır. Karanlıklar içinde hiçbir şeyi göremezler, öylece yuvarlanır giderler. Doğrusu Allah, verdiği melekeleri hidâyet yolunda kullanamayan ve onları işlemez hale getiren kimseleri, tercihleri bu istikamette olduğu için sapıklığa düşürür. Fıtrat-ı selîmesini bozmayan, akl-i selîmiyle hareket eden, Allah’ın varlık ve birliğini gösteren delil ve işaretleri iyi değerlendiren yani tercihini iman ve hidâyet yönünde kullanan kimseleri de dosdoğru yola ulaştırır ve o yol üzere devam ettirir. Zira kudret O’nun, kuvvet O’nun, hüküm ve yetki O’nundur. Kulların güveneceği, dayanacağı, yardım isteyeceği, başları dara düştüğü zaman yalvarıp yakaracağı tek merci O’dur. O halde:

40. De ki: “Söyleyin bakalım: Başınıza Allah’ın bir cezası inse veya kıyâmet gelip çatsa, Allah’tan başkasına mı yalvarırsınız? Eğer doğruluktan zerre kadar nasibiniz varsa, haydi cevap verin!”

41. Hayır, hayır! Dara düştüğünüz her zaman olduğu gibi yalnız Allah’a yalvarırsınız. O da dilerse yalvardığınız sıkıntıyı giderir ve siz de Allah’a koştuğunuz ortakları o sırada unutuverirsiniz.

Başına bir musibet geldiğinde veya tüm korkunçluğuyla ölümle karşılaştığında insan Allah’tan başka sığınacak hiçbir şey bulamaz. Böyle durumlarda, en katı putperestler bile kendi sahte ilâhlarını unutarak, Allah’ın yardımına can atarlar. Aynı şekilde en inatçı ateistler çaresizlik anında kurtuluş için ister istemez Allah’a yalvarırlar. “Düşen uçakta ateist kalmaz” sözü tam da bu hakikati izah eder. Bu ayette insanın fıtratı, bütün derinlikleriyle beraber kalbi ve zihni durumu burada gerçeğin bir göstergesi olarak takdim edilmektedir. Çünkü bu, bir olan Allah’ın varlığına ve her insanın kalbinin derinliklerinde yatan Allah’a ibâdet ihtiyacına açık bir delildir. Bu ihtiyaç ve temâyül gaflet ve cehaletle perdelense de, zaman zaman musibetlerin tesiriyle su yüzüne çıkmaktadır. İşte İkrime b. Ebu Cehil’in İslâm’la şereflenmesi böyle bir ayeti görmesiyle gerçekleşmiştir: Allah Resûlü (s.a.s.) Mekke’yi fethettiği zaman İkrime Cidde’ye kaçmış, oradan da deniz yoluyla Habeşistan’a geçmişti. Yolculuk esnasında gemiyi batıracak şiddette bir fırtına çıktı. Önce yolcular yardım için putlarına yalvarmaya başladılar. Fakat, geminin batmak üzere olduğu korkusuna kapılacakları derecede fırtına şiddetlenince hep bir ağızdan, “Şimdi Allah’tan başkasına yalvarmanın zamanı değil, çünkü bizi ancak o kurtarabilir” diye bağırdılar. İşte bu durum İkrime’nin gözlerini ve kalbinin kilitlerini açtı ve: “Eğer burada bize Allah’tan başka yardım edecek yoksa, bir başka yerde nasıl olabilir? Hz. Muhammed (s.a.s.)’in yirmi senedir bize öğrettiği ve bizim de kendisiyle savaştığımız dava da bundan başkası değil” diye düşündü. Hemen Allah Teâlâ’ya: “Eğer bu fırtınadan kurtulursam doğruca Peygamber Muhammed (s.a.s.) gidecek ve ona tabi olacağım” diye söz verdi. Cenab-ı Hak onu fırtınadan kurtardı ve o da verdiği sözü yerine getirdi. (Hâkim, el-Müstedrek, I, 241; Vâkidî, el-Meğâzî, III, 851)

Şimdi de, Efendimiz (s.a.s.)’i teselli için önceki ümmetlerden misaller veriliyor:

42. Yemin olsun ki, senden önceki ümmetlere de peygamberler göndermiştik, fakat onları yalanlamışlardı. Bunun üzerine biz de onları, belki inkârdan vazgeçip Allah’a yakarırlar diye çetin musîbetler, zorluk ve sıkıntılar içinde bırakmıştık.

43. Hiç değilse, bu zorluk ve musîbetler başlarına geldiğinde boyun büküp yalvarmaları gerekmez miydi! Fakat tam aksine kalpleri iyice katılaştı; şeytan da onlara yapmakta oldukları günahları süsleyip püsledi.

Bu âyetler de Allah Resûlü (s.a.s.)’i teselli etmektedir. Zira peygamberleri yalanlamak sadece Kureyş müşriklerinin değil, önceki toplumların da genel bir özelliği idi. Allah onlara da peygamberler göndermişti. Fakat kavimleri onların davetini kabul etmediler, reddettiler. Bu durum karşısında Cenab-ı Hak onları hidâyete gelmelerini sağlamak için iki yolla imtihan etti: Darlık yolu, bolluk yolu. Bu âyetlerde birinci yol beyân edilmektedir. Kulluğu kabullenmeleri, ilâhî emirlere boyun eğmeleri, günahlardan vazgeçerek Yüce Mevlâ’ya gönülden yalvarıp yakarmaları için onları öncelikle mallarına arız olan kıtlık ve yoksulluklara, bedenlerine arız olan hastalık ve sıkıntılara maruz kıldı. Maksat, bu menfi durumlardan ibret alıp intibaha gelerek Hak kapısını bulmaları idi. Fakat beklenen olmadı. Bu musibetler ve belâlar karşısında kendilerine gelecek yerde tam aksine inkâr ve isyan çukuruna dalarak kalpleri katılaştı. Şeytan da yaptıkları günahları gözlerine güzel gösterdi, süsleyip cazibeli kıldı. Ondan sonraki isyan ve azgınlıkları daha da şiddetli oldu. Çünkü artık onlar üzerinde baskı ve şiddetin hiçbir terbiye edici özelliği kalmamıştı.

Gelen âyetlerde ise terbiye, ıslah ve imtihan için tatbik edilen ikinci yol beyân edilir:

44. Kendilerine verilen öğüt ve yapılan uyarıları unutunca, bu defa üzerlerine bütün nimetlerin kapılarını açtık. Nihâyet kendilerine verilen nimetler yüzünden iyice şımardıkları sırada, onları ansızın yakalayıverdik de birdenbire bütün ümitlerini yitirdiler.

45. Böylece zulmedip duran o kavmin kökü büsbütün kesilmiş oldu. Âlemlerin Rabbi Allah’a hamdolsun!

Bu yol bollukla imtihan yoludur. Şeytanın güzel gösterdiği çirkin işlere dalmaları sebebiyle peygamberlerin uyarılarını dikkate almayan, başlarına gelen darlık ve sıkıntıları da unutan bu toplumlara bu kez Allah belki şükrederler diye bol bol nimetler verdi, bütün nimetlerin kapılarını üzerlerine açtı. Her türlü rahatlıklar, sıhhatler, zaferler, başarılar, zevkler, safa ve eğlenceler hizmetlerine amâde oldu. Ne arzu etseler bulabilecek, ne isteseler yapabilecek bir hale geldiler. Kendilerine, bizzat kendi arzu ve iradelerinden başka yasak koyacak bir merci, bir güç görmüyorlardı. Onlar da Allah’ın bu nimetlerinin kıymetini bilip şükredecekleri yerde şımardılar. Tuttukları yolun iyi olduğuna ve bütün bunların kendi hakları olduğuna ve her türlü mesuliyetten azat olduklarına hükmettiler. Her şey kendilerininmiş, Allah ve âhiret yokmuş gibi zevk u sefaya daldılar. Tam böyle ferahlandıkları, şımardıkları, adeta “gel keyfim gel” dedikleri bir sırada Allah onları azabıyla yakalayıverdi. Bütün ümitleri kesildi. Büyük bir ümitsizlik ve tam bir mahrumiyet içinde donakaldılar. Ebedi bir pişmanlık ve hasret içine düştüler. Zulümleri sebebiyle kökleri kesildi, soyları, nesilleri kurudu. Arkalarında hiçbir kimse bırakılmadı, hepsi yok edildi ve bu şekilde zulümlerine son verildi. Kâfirlerin ve asilerin helak edilmesi, onların bozuk inançlarının ve kötü amellerinin uğursuzluğundan geride kalan yeryüzü ehli için bir kurtuluştur. Hamdi gerektiren büyük bir nimettir. Bu sebeple ayet “Âlemlerin Rabbi Allah’a hamdolsun!” (En‘âm 6/45) diye sona ermektedir.

Resûl-i Ekrem (s.a.s.): “Allah Teâlâ’nın, günah ve masiyetlere dalmış birine sevdiği dünya nimetlerini verdiğini gördüğün zaman bil ki bu, onu yavaş yavaş, farkına varmadan felakete sürüklemek içindir” buyurmuş, sonra da bu 44. âyeti okumuştur. (Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 145)

Kullarını başlarına gelebilecek ceza ve musibetlere karşı uyaran Yüce Allah, elbette söyediklerini ve istediği her şeyi yapacak güç sahibidir: 

46. De ki: “Hiç düşündünüz mü, Allah sizin işitme duyunuzu ve gözlerinizi yok etse, kalplerinizin üzerine de mühür vursa, onları size Allah’tan başka hangi ilâh geri verebilir?” Bak, biz âyetleri nasıl döndürüp türlü türlü açıklıyoruz, ama onlar hâlâ yüz çeviriyorlar!

Müşrikler Allah’a ortak koşsalar da gökleri, yeri yaratan, gece ile gündüzü peş peşe getiren, güneşi, ayı, yıldızları var eden ve kendilerini de yaratanın Allah olduğunu biliyor ve bunu itiraf ediyorlardı. (bk. Mü’minûn 23/84-89; Ankebût 29/61-63) Onların esas yanlışları, putları Allah’a ortak koşmaları, onlardan yardım ve şefaat beklemeleri ve İslâm’ın inanç esaslarını olduğu gibi kabule yanaşmamaları idi. Dolayısıyla bu ayetlerde aklını çalıştıran herkesin rahatlıkla anlayabileceği sorular sorulup, açıklamalar yapılarak gerçeğin anlaşılması istenmektedir.  Onlara şöyle denilmektedir: İşiten kulaklarınız, gören gözleriniz, idrak eden kalpleriniz var; bunları görüyor, biliyorsunuz. Sizi insan yapan bu kıymetli uzuvları size veren Cenab-ı Hak dilerse mevcut sağırlar, körler, akıl hastası olanlar, bayılanlar ve ölenlerde yaptığı gibi sizden de istediği zaman geri alabilir. Bunu da görüyor ve biliyorsunuz. Allah bunları giderdiğinde, sağırların kulakları, körlerin gözleri açıldığı, akıl hastaları iyileştiği, uyuyanların uyandığı gibi dilediği zaman yine geri verebiliyor. Bunu da görüyorsunuz. Peki Allah bunları alsa fakat vermek istemezse size onları alıp geri verebilecek hiçbir kimse, Allah’tan başka hiçbir kudret düşünülebilir mi? Hele sizin ilâh diye tapındığınız o putlardan birinin bunları iade edebilmesine imkân var mıdır? Şüphesiz ki hayır. O halde bu açık ve türlü türlü delillere rağmen Allah’ın varlığını ve birliğini ve kudretini nasıl inkâr ediyorsunuz? Nasıl olup da Allah’tan başka ilâhlar ediniyorsunuz? Yine nasıl oluyor da öldükten sonra dirilmenin ve kıyâmetin imkânına inanmıyorsunuz? Bu yüzden gelen âyet, insanlığı Allah’ın azabına karşı uyramaktadır:

47. De ki: “Söyleyin bakalım, şâyet size Allah’ın azabı ansızın da gelse, göz göre göre de gelse, zâlimlerden başkası mı helâk edilecek?”

Allah’ın azabı, ansızın veya açıkça, gece veya gündüz, önceden bir takım işaretler hiç belirmeden veya önceden beliren bir takım işaretlerden sonra gelebilir. Genellikle azap birdenbire, açıkça gelir. Nitekim şu âyet-i kerîme bu gerçeği haber vermektedir:

“Yoksa o ülkelerin halkı, geceleyin uyurlarken kendilerine azabımızın gelmeyeceğinden emin mi oldular? Veya o ülkelerin halkı, güpegündüz oyun eğlenceye daldıkları sırada kendilerine azabımızın gelmeyeceğinden güvende mi oldular? Yoksa onlar, Allah’ın kendileri için hazırlayacağı tuzaktan güvende mi oldular? Unutmayın ki, tam olarak ziyana uğramış kimselerden başkası, Allah’ın hazırlayacağı tuzaktan kendini güvende hissedemez!” (A‘râf  7/97-99)

Azap geldiği zaman da ancak zalimler helak edilirler. Gerçi bir topluma azap geldiği zaman onların içinde bulunan sâlih kimseler de azaba maruz kalabilirler. Fakat bu sadece dünya ile sınırlıdır. Âhirette onlar büyük mükafatlar elde ederler. Fakat zalimler dünyalarını kaybettikleri gibi âhiretlerini de kaybederler. Dolayısıyla esas helak zalimlerin helakidir. Ayet buna işaret etmektedir. Peygamberlerin gönderilmesi de insanları bu ebedî helakten sakındırmak içindir:

48. Biz peygamberleri ancak müjdeci ve uyarıcı olarak göndeririz. Dolayısıyla kim iman eder, hâlini ve yolunu düzeltirse onlara hiçbir korku yoktur, onlar mahzun da olmayacaklardır.

49. Âyetlerimizi yalanlayanlara gelince, günah işleyip yoldan çıkmaları yüzünden onlara azap dokunacaktır.

Peygamberlerin vazifesi sadece tebliğdir. Tebliğin de esası insanları istikamete yönlendirip mutlu edecek şeyleri haber vererek müjdelemek ve zarar verecek şeyleri haber verip korkutmak ve sakındırmaktır. Onlar Allah’a ve peygambere itaat edenlerin elde edecekleri mükâfatları, inkâr ve isyan edenlerin de karşılaşacakları cezaları haber vermek için gönderilmişlerdir. Dolayısıyla peygamberlerin davetine icâbet edip, iman ve sâlih amelle hallerini ıslah edenler cennetlere nâil olacaklar; orada ne bir korku ne de bir üzüntü duyacaklardır. Fakat peygamberin davetine icâbet etmeyenler, onların tebliğ ettiği ayetleri yalanlayanlar, hiçe sayanlar ise hak yoldan çıkmaları ve günahlara dalmaları sebebiyle azaba düçar kalacaklardır.

Şunu unutmamak gerekir ki, Peygamberden istenen, hârikalar yaratmak değil, kendine gelen vahye tâbi olmaktır:

50. Rasûlüm! De ki: “Size «Allah’ın hazîneleri yanımda» demiyorum, gaybı da bilmiyorum. Yine size «ben bir meleğim» de demiyorum. Ben ancak bana vahyedilene tâbi oluyorum.” De ki: “Kör ile gören bir olur mu? Hiç düşünmüyor musunuz?”

Âyetteki, “«Allah’ın hazîneleri yanımda» demiyorum” (En‘âm 6/50) ifadesi, kâfirlerin Efendimiz’e hitaben: “Eğer sen gerçekten peygambersen, Allah’tan bize dünyanın nimet ve iyiliklerini çokça verip saadet kapılarını açmasını iste” tarzındaki taleplerine cevaptır. Yani benim yanımda Allah’ın hazineleri yok. O, mülkü dilediğine verir; dile­diğini aziz, dilediğini zelil kılar. Bütün iyilikler benim elimde değil, Allah’ın kudret elindedir. “Gaybı da bilmiyorum” (En‘âm 6/50) ifadesi, kâfirlerin: “Eğer Allah’ın peygamberiysen, faydalı şeyleri elde edip, zararlı şeyleri savuşturmaya hazır olalım diye, meydana gelecek fayda ve zararları bize önceden haber vermelisin” şeklindeki edepsizce isteklerine bir cevaptır. Gaybı bilmeyen ve böyle bir iddiası olmayan bir insandan böyle bir şeyi nasıl istersiniz? Nitekim bir başka âyette Efendimiz’in şöyle demesi emredilir: “De ki: «Allah dilemedikçe kendim için ne bir faydaya ne de bir zarara gücüm yetebilir.  Eğer gaybı bilseydim, elbette bundan bol bol faydalanırdım ve başıma hiçbir kötülük de gelmezdi. Fakat, ben ancak iman edecek kimseler için bir uyarıcı ve müjdeciyim.»” (A‘râf  7/188) Yine âyetteki, “Size «ben bir meleğim» de demiyorum” kısmı ise yine kâfirlerin: “Bu nasıl Peygamber böyle? Bizim gibi yiyip içiyor, çarşı pazarda dolaşıyor. Bari, yanısıra bir melek indirilmiş olsaydı da, kendisiyle birlikte gezip hem onun peygamberliğini doğrulasa hem de bizi Allah’ın azabına karşı uyarsaydı ya?” (Furkan 25/7) tarzındaki itirazlarına bir cevap olarak gelmiştir. Dolayısıyla peygamberin vazifesi, her isteyenin istediği istikamette harikulâde şeyler yapmak değil, sadece Rabbinden kendine indirilen vahye tâbi olmaktır.  Kör ile gören bir değildir. Körden maksat sapıklığa düşen, görenden maksat doğru yol üzere olandır. Şu halde vahye dayanmayan amel, kör kimsenin ameli gibi, vahye uygun yapılan amel ise gören kimsenin ameli gibidir.

Peygamber’in ilâhî vahiyle yapacağı uyarı, ancak şu kimselere faydalı olabilir:

51. Kalplerinde Rablerinin huzurunda toplanıp sorguya çekilme korkusu taşıyanları, kendileri için O’ndan başka ne bir koruyucu ve yardımcı ne de bir şefaatçi olmadığı konusunda Kur’an’la uyar. Belki böylece şirk ve günahlardan bütünüyle sakınırlar!

Kur’an ile uyarı ve korkutma, ancak bir gün yaptıklarının hesabını Allah önünde vereceklerine inananlara ve bir başkasının dostluğunun ve şefaatinin kurtulmalarına yardımcı olacağı şeklinde bâtıl ümitler beslemeyenlere tesir edebilir. Tebliğ yaparken daha çok bu keyfiyette kimselere alaka göstermek gerekir. Kalbî yapıları buna müsait olan kişiler uyarıdan etkilenerek takvâ sahibi olabilir, inkâr ve günahlardan sakınabilirler. Yoksa ölümü ve bir gün Allah’ın huzuruna çıkacaklarını hiç düşünmeyecek derecede dünya hayatının zevklerine dalıp gitmiş olanlar üzerinde bu uyarının fazla tesiri olmayacaktır. Yine manen bağlı bulundukları şahısların veya bir şekilde kutsiyet atfettikleri kişilerin kendi lehlerine Allah önünde şefaatçilik yapacağından, ya da birilerinin günahlarının kefaretini ödeyip gitmiş olduğundan dolayı âhirette kendilerine hiçbir zarar dokunmayacağı inancına kapılarak, bu dünyada neşelenmeye bakanlar üzerinde de bu uyarının herhangi olumlu bir etkisi olmayacaktır.

Bu gerçekler ışığında Peygamber ve onun gibi toplumdan sorumlu kişiler, kalben kimlere alaka gösterip kimlerden yüz çevirecekleri noktasında Allah’ın muradını dikkate alarak şu âyetin mesajına iyi kulak vermelidirler:

52. Sabah ve akşam sadece Rablerinin rızâsını dileyerek O’na dua ve ibâdet edenleri sakın yanından kovma! Çünkü ne sen onların hesabından sorumlusun, ne de onlar senin hesabından. Şu halde onları kovma ki, zâlimlerden olmayasın!

Bu âyet-i kerîmenin muhtevasıyla da alakalı olan bir rivayeti Habbâb (r.a.) şöyle anlatmaktadır:

Akra‘ b. Hâbis ile Uyeyne b Hısn, Resûlullah Efendimiz’e geldiler. Onu Bilâl, Suheyb, Ammâr, Habbâb gibi fakir ve kimsesiz müslümanlar arasında otururken buldular. Çevresindeki bu zayıf müslümanları hakîr görerek Efendimiz’e:

 “– Bizimle, şu fakirlerin bulunmadığı bir ortamda konuşmanı isteriz. Böylece bizim bunlardan üstün olduğumuz anlaşılsın. Biliyorsun ki bize Arap kabilelerinden birtakım elçiler ve hey’etler gelir. Onların bizi bu kölelerle birlikte görmelerinden utanırız. Dolayısıyla, biz gelince onları yanından uzaklaştır. Seninle işimiz bittikten sonra yine istersen onlarla ayrıca oturabilirsin” dediler. Allah Resûlü: “Olur” buyurdu. Onlar:

“– Olur, demen yetmez, bunu yazılı hâle getir” dediler. Bunun üzerine Peygamber (s.a.s.) Hz. Ali’yi çağırdı, bir de yazmak için sayfa istedi. Biz bir köşede oturuyorduk. O sırada Cibrîl (a.s.) geldi ve:

“Sabah ve akşam sadece Rablerinin rızâsını dileyerek O’na dua ve ibâdet edenleri sakın yanından kovma! Çünkü ne sen onların hesabından sorumlusun, ne de onlar senin hesabından. Şu halde onları kovma ki, zâlimlerden olmayasın!” (En‘âm 6/52) âyet-i kerîmesini ve devamındaki iki ayeti getirdi. Sonra Efendimiz, anlaşmayı yazmak üzere eline aldığı sayfayı derhal bir kenara bıraktı ve bizi yanına çağırdı. Huzuruna geldiğimizde; “Selâm sizlere, Rabbınız rahmet ve merhameti kendisine düstûr edinmiştir” (En‘âm 6/54) diyordu. Ona yaklaştık; hattâ o kadar yaklaştık ki dizlerimizi onun dizlerine dayadık. Bu âyetin inmesinden sonra, biz eskiden olduğu gibi Efendimiz’in yanında oturmaya devam ettik. Fakat o, yanımızdan kalkıp gitmek istediği zaman kalkar giderdi. Ne zaman ki:

“Sabah akşam Rablerinin rızâsını dileyerek O’na dua ve ibâdet edenlerle beraber olmaya candan sabret! Dünya hayâtının çekiciliğine kapılıp da gözlerini onlardan ayırma! Kalbini bizi anmaktan gâfil kıldığımız, nefsânî arzularına uyan ve işi hep aşırılık olan kimselere itaat etme!” (Kehf 18/28) âyet-i kerîmesi indi, artık böyle yapmaz oldu. Bundan sonra biz daha titiz davranmaya başladık. Birlikte otururken vakit bir hayli geçince Efendimiz’in rahatça kalkıp gidebilmesi için, biz erken davranır ve onun yanından kalkardık. (İbn Mâce, Zühd 7; Taberî, Câmi‘u’l-beyân,  VII, 262-263)

Nakledildiğine göre bu son âyet inince, Resûlullâh Efendimiz hemen kalkıp, o fakir sahâbîlerini aramaya koyuldu ve onları mescidin arka taraflarında Allah’ı zikrederken buldu. Bunun üzerine; “Canımı almadan önce, ümmetimden bu insanlarla beraber bulunmaya sabretmemi emreden Allah’a hamdolsun! Artık hayâtım da ölümüm de sizinle beraberdir” buyurdu. (Ebû Dâvûd, İlim 13)

Cenâb-ı Hak burada, kibirli kimselerin ayak takımı sayıp Efendimiz’in yanından kovulmasını istedikleri yoksul, çaresiz ve zayıf kimselerin hesaplarının ancak Allah’a ait olduğunu; ister rızıkları ister yaptıkları işler olsun bundan Peygamber’e düşen bir sorumluluk bulunmadığını bildirir ve onların değerini ancak kendisinin bileceğini haber verir. Zira İslâm’a göre insanın değeri mal, mülk, zenginlik, makam, mevki, soy sopa göre değil, iman, takvâ ve ruh yüceliğine göredir. Âyet-i kerîmede: “Allah katında en şerefliniz, Allah’a karşı saygısı, korkusu ve O’nun yasaklarından kaçınıp emirlerine itaati en yüksek olanınızdır” (Hucurât 49/13) buyrulur. Kâfirlerin gözünde değersiz görünse bile, Allah katında değerli olan bu kişilerin kovulması son derece yanlış bir hareket olacağından dolayı, böyle davranmanın -velev peygamber bile olsa- “zâlimlik” olacağı ifade edilir. Çünkü zengin veya fakir olmak, kişilerin tercihine bırakılmış bir durum olmayıp, önemli bir kulluk imtihanı sorusudur:

53. “Allah aramızdan bula bula bunları mı lutfuna lâyık gördü?” demeleri için, onların bir kısmını diğer bir kısmıyla işte böyle imtihan ettik. Şükredenleri en iyi bilen Allah değil midir?

Allah Teâlâ dünya hayatında insanları, zengin ve fakirleri birbiriyle imtihan eder. Umumiyetle mal ve mevki sahipleri fakir ve zayıfları küçümser, onlarla alay ederler. Fakirler de zenginleri, mal ve mevki sahiplerini kıskanırlar. Eğer zenginler nimetlere şükreder, fakirler de hallerine sabreder ve Allah’a kulluğun icâbını yerine getirirlerse problem çözülür. Aynı durum iman ve küfür bahsinde de geçerlidir. Müşrikler, zayıf, fakir ve kölelikten yeni kurtulmuş müslümanları ayak takımı, bayağı insanlar sanmışlar, mal ve mevkilerine güvenerek kendilerini onlardan üstün görmüşlerdir. Cenab-ı Hak da iman ve İslâm nimetini o yoksul, fakir ve ezilmiş kimselere nasip etmek suretiyle mal ve mevkilerine mağrur olanları imtihan etmiştir. Bu sebeple onlardan kendini şerefli ve üstün gören biri, daha önce müslüman olmuş bayağı saydığı birine bakarak İslâm’a girmeyi gururuna yediremez, kibirlenir, “Bu mu benden önce müslüman olmuş?” der ve müslüman olmazdı. Yine müşrikler şu âyet-i kerîmede haber verildiği üzere: “Eğer Kur’an iyi ve faydalı bir şey olsaydı, şu ayak takımı kimseler ona inanmakta bizi geçemezlerdi” (Ahkâf 46/11) derlerdi. Oysa onlar, hidâyetin en büyük ilâhî lutuf olduğunu,  Allah’ın bunu ancak dilediği kullara verdiğini ve onlara rahmetiyle muamele edeceğini unutuyorlardı:

54. Âyetlerimize inananlar sana geldikleri zaman onlara şöyle de: “Size selâm olsun! Rabbiniz kullarına rahmetiyle muâmele etmeyi kendine düstûr edinmiştir. Buna göre artık içinizden kim câhillikle bir kötülük işler, sonra da tevbe eder ve hâlini düzeltirse, şüphesiz Allah, çok bağışlayıcıdır, engin merhamet sahibidir.”

55. İşte biz, günahkâr kâfirlerin gittiği yolun doğru yoldan kesin çizgilerle ayrılıp iyice belirginleşmesi için âyetleri böyle açıklıyoruz.

Allah’ın kullara olan merhameti gazabından fazladır, affı cezasından çoktur. O, çok bağışlayan ve çok merhamet edendir. Bu sebeple âyet-i kerîme iman edenlere, daha önce bilmeden günah işlemiş de olsalar, tevbe edip hallerini düzelttikleri takdirde affa nâil olacakları müjdesini vermektedir. Peygamberimize ve onun şahsında diğer mü’minlere, bu gibi kimselerle karşılaştıklarında kendilerine selam vermelerini, sağlık ve esenlik dilemelerini, onlarla kardeşlik münâsebetlerini sürdürmelerini emretmektedir. Bu, Allah’ın açıkladığı dosdoğru yoldur. Bunun dışında kalan yollar ise günahkârların, fâsıkların ve kâfirlerin yoludur. Zira hakkın dışında sapıklıktan başka bir şey yoktur.

Peygamberin üzerinde yürüdüğü ve insanları da kendisine davet ettiği doğru yolun ana esasları şöyledir:

56. Rasûlüm, onlara şunu söyle: “Allah’ı bırakıp da taptığınız şeylere kulluk etmem bana kesinlikle yasaklanmıştır.” De ki: “Ben sizin çarpık isteklerinize, asılsız görüşlerinize asla uyacak değilim. Eğer uyarsam o zaman sapıklığa düşer, doğru yolda gidenlerden olamam!”

İslâm, tevhid esasına dayalı bir dindir. Bu sebeple birinci hedefi putperestliği ortadan kaldırarak insanların tek olan Allah’a inanmalarını sağlamaktır. Tevhidin ilk temsilcisi olması gereken kişi de şüphesiz Peygamber (s.a.s.)’dir. Dolayısıyla onun Allah’ı bırakıp putlara ibâdet etmesine müsaade edilmesi söz konusu olamaz. Tevhid Allah’ın emri, onun dışındaki anlayışlar ise nefsânî arzuların bir tezâhürüdür. Bu bakımdan müşriklerin zaman zaman talepleri üzerine Peygamberin bu konuda en küçük bir taviz göstermesi düşünülecek şey değildir. Şayet böyle ihtimal düşünülürse, o takdirde kendisi sapıklığa düşüp doğru yoldan ayrılacağı gibi, kendisine uyacak kimselerin de geleceklerini tehlikeye atmış olacaktır. Oysa:

57. De ki: “Hiç şüphesiz ben Rabbimden gelen apaçık bir delile dayanmaktayım, fakat siz onu yalanladınız. Bir an önce gelmesini istediğiniz o azap benim elimde değildir. Hüküm ancak Allah’a aittir. O, gerçek ne ise hep onu buyurur. Her konuda dâimâ en iyi hükmü veren, doğru ile eğriyi ayıran yalnız O’dur.”

Peygamber, Rabbi’nin kendisine bildirdiği apaçık bir delil, kesin bir bilgi ve belgeye sahiptir. Ona dayanarak peygamber olduğunu söyler ve davetini ilan eder. Allah Resûlü (s.a.s.)’in en büyük delili ise şüphesiz Kur’ân-ı Kerîmdir. Münkirler bunu yalanlamış, onun Allah kelamı olduğunu inkâr etmiş, bu sebeple Resûlullah (s.s.s.)’e inanmamışlardır. Onlar bu kadarla da yetinmeyerek: “Allahım! Eğer bu Kur’an, senin katından gelen gerçek bir kitap ise, hiç durma hemen üzerimize gökten taş yağdır veya bize elem verici bir azap gönder” (Enfâl 8/32) diyorlardı. Yine zaman zaman: “Eğer doğru söylüyorsanız bizi tehdit edip durduğunuz bu kıyâmet ne zaman?” (Yâsîn 36/48) diyerek azabı acele istiyorlardı. Onların bu taleplerine karşılık Peygamber Efendimiz, azabın bir an önce indirilmesiyle alakalı herhangi bir yetkisinin olmadığını, bu hususta tek irade, yetki ve hüküm sahibinin Allah olduğunu ve O’nun doğruyu eğriden ayıracak en hayırlı hükmü vereceğini bildirmektedir.

Eğer azabı indirme yetkisi Allah’ın değil de Peygamber’in elinde olsaydı sonuç ne olurdu:

58. De ki: “Eğer bir an önce gelmesini istediğiniz o azap benim elimde olsaydı, benimle sizin aranızdaki iş elbette çoktan bitirilmiş olurdu. Allah, zâlimleri pek iyi bilir.”

Eğer acele istenilen azabı indirmek Peygamber (s.a.s.)’in yetkisinde olsaydı, insan olması hasebiyle Cenâb-ı Hak kadar sabır ve hilim sahibi olamayacağından, hemen onu indirir ve işi bitiverirdi. Fakat azap indirmek ve buna karar vermek yalnız Allah’ın elindedir. O, zalimleri, onların ne zaman ve ne şekilde cezalandırılacaklarını çok iyi bilmektedir. Peygamber ise sadece bir uyarıcıdır. Burada dikkat edilmesi gereken bir husus şudur: Resûl-i Ekrem (s.a.s.), kendisine gelen vahyi olduğu gibi tebliğ etmekte ve Allah’ın kendisine tanıdığı yetki, vazife ve sorumluluğun ötesinde herhangi bir ilâhî güç taşımadığını tam bir dürüstlük ve samimiyetle insanlara bildirmektedir. İşte bu, onun peygamberliğinin açık delillerinden biridir.

Zira mutlak ilim, güç ve kudret yalnız Allah’a aittir:

59. Gaybın anahtarları Allah’ın yanındadır; başkası onları bilemez. Karada ve denizde ne varsa hepsini O bilir. O’nun bilgisi dışında dalından bir yaprak bile düşmez. O, yerin karanlıkları içindeki bir tek dâneyi, yaş ve kuru ne varsa her şeyi bilir. Bütün bunlar, gerçeği tüm netliği ile gösteren apaçık bir kitapta yer almaktadır.

Bu âyet-i kerîme Allah Teâlâ’nın ilminin genişliğini ve kuşatıcılığını beyân eder. Şöyle ki: Akıl ve duyu organlarıyla bilinmesi mümkün olmayan “gaybın anahtarları”, diğer bir mânaya göre “gaybın hazîneleri” Allah’ın emrindedir. Daha açılmamış, vücuda gelmemiş, insanların ilmi ulaşmamış, ulaşması da mümkün olmayan öyle gayb hazineleri vardır ki, bütün bunların kendileri, kapıları ve anahtarları Allah’ın kudret elindedir. Bunları O’ndan başka kimse bilmez, sadece O bilir. Cenab-ı Hak bunları bildiği gibi, en ince noktalarına kadar bütün varlıkları, örnek vermek gerekirse karada ve denizde bulunan her şeyi bilir. Hatta onun bilgisi olmadan bir yaprak bile düşmez. O yerin karanlıkları içine düşen en küçük bir daneyi, yaş ve kuru her şeyi bilir. Görünmeyen ve görünen, düşünülen ve hissedilen, büyük küçük, düşen ve yerinde duran, hayatta kalan ve ölen hâsılı olmuş olacak, gizli açık her şey apaçık bir kitapta kaydedilmiştir. Bütün bunlar Allah’ın ilminde veya Levh-i Mahfuz’da yer almaktadır. Allah Teâlâ bunları kuşatıcı bir bilgi, ezici bir kudret ve ince bir hikmetle yaratıp düzenlemektedir.

Böyle sınırsız, nihayetsiz ve kuşatıcı ilim sahibi Cenâb-ı Hakk’ın, üzerimizde hergün, her an kesintisiz cereyan edip duran tecellî ve tasarruflarına dikkat çekmek üzere buyruluyor ki:

60. O Allah, sizi geceleyin ölü gibi uyutuyor, gündüzleyin ne yaptığınızı biliyor, sonra sizi belirlenmiş ecelin tamamlanması için sabah vaktinde uyandırarak yeniden diriltiyor. En sonunda dönüşünüz O’na olacak, o da size yaptıklarınızı bir bir haber verecektir.

Âyet-i kerîmede geceleyin uyumamız “ölüm”, sabahleyin uyanmamız ise yeniden diriliş mânasına gelen “ba‘s” ifadeleriyle anlatılmıştır. Zira uyku ölümün kardeşidir. Uyku esnasında insanın şuuru elinden çıkar. Ruh bedeni tam olarak terk etmese de ruhun en mühim fonksiyonu olan düşünme özelliği kişiden alınır. Buna bağlı olarak özellikle görme, işitme, tatma, koklama ve dokunma hisleriyle hareket ve konuşma gibi faaliyetleri ya tamamen durur veya oldukça yavaşlar. Bunlar ciddi mânada ölümü hatırlatan durumlardır. Uyanma ise bahsedilen bedenî ve ruhî faaliyetlerin yeniden başlayıp normale dönmesini sağladığından bir nevi yeniden diriliş gibidir. Uyku insanın dinlenmesini, yorgunluk ve sıkıntılarını atmasını sağlayan; beden ve ruhta meydana gelen arızâları gideren büyük bir ilâhî lutuftur. Ancak uyumayı da uyanmayı da insan üzerinde icra eden şüphesiz Cenâb-ı Hak’tır. İsterse uyutur uyandırmaz, dilerse hiç uyutmaz. İnsan, böyle yüce bir kudretin kabzasında olduğunu hiç olmazsa uyuması ve uyanması gerçeğini dikkate alarak hatırından çıkarmamalıdır. O Allah, yaptığımız her şeyi bilmektedir. Böylece geceleri uyuya uyuya gündüzleri uyana uyana, bir bakıma her gün “ölüm ve yeniden diriliş” tâlimi yapa yapa belirlenmiş ömrümüzü tamamlayacak, nihâyetinde gerçek ölümle Allah’a döneceğiz. Kabir uykusundan sonra mahşer günü son kez yeniden dirileceğiz, O da bize iyi veya kötü, hayır veya şer dünya hayatında yaptığımız her şeyi haber verecektir. Dolayısıyla gecesiyle gündüzüyle, uyku ve uyanıklığıyla günlerimizi bu şuur ve dikkat içinde en iyi şekilde de değerlendirme mecburiyeti vardır.

Allah ki:

61. O, kullarının üzerinde her istediğini yapma kudret ve kuvvetine sahiptir. Ayrıca üzerinize, yaptıklarınızı kaydeden ve sizi koruyan melekler gönderir. Nihâyet birinize ölüm gelip çattığında elçilerimiz onun canını alırlar; vazîfelerini yerine getirirken de en küçük bir kusur ve ihmalde bulunmazlar.

62. Sonra alınan o canlar gerçek sahipleri olan Allah’ın huzuruna getirilirler. İyi bilin ki, bütün hüküm ve tasarruf yetkisi yalnız O’na aittir ve O hiç geciktirmeden, en çabuk bir şekilde hesap görendir.

Allah Teâlâ kulların üzerinde tek hakimdir. Mutlak ve kesin bir kudret sahibidir. Onların işlerinde yegane tasarruf sahibi sadece O’dur. Onlarla ilgili yaratma, hayat verme, öldürme, sevap veya azap verme gibi şeyleri dilediği gibi yalnız O yapar. Allah kullar üzerine, bir taraftan onları çeşitli afet ve belâlardan koruyan, diğer taraftan da yaptıkları her türlü amellerini kaydeden melekler gönderir. Nitekim bu mevzua yer veren diğer âyet-i kerîmelerde şöyle buyrulur:

“Her bir insanın önünde ve arkasında Allah’ın emriyle onu kayıt ve koruma altına alan takipçi melekler vardır.” (Ra‘d 13/11)

“Oysa yanıbaşınızda sizi sürekli gözetleyenler var; her söz ve davranışınızı kayda geçiren tertemiz, şerefli melekler. Yaptığınız her şeyi bilirler.” (İnfitar 82/10-12)

“İnsanın yanında onu gözetleyip duran ve ağzından çıkan her bir sözü anında kaydeden bir melek vardır.” (Kâf 50/18)

Yaratılan her insanın sınırlı bir ömrü vardır ve mutlaka ölümü tadacaktır. Ona ölüm geldiği zaman, koruyucu melekler ondan elini çeker, Azrâil ve emrindeki melekler gelir ve ölecek kişinin canını alırlar. Ne koruyucu, ne amelleri kaydedici ne de can alıcı melekler zerre kadar bir ihmal göstermez, vazifelerini tam yapar ve Allah’ın emrini geciktirmeden ifa ederler. Aldıkları canları Mevlâları yani gerçek sahip ve efendileri olan Allah’ın huzuruna getirirler. Bu noktada insanların dünyada Mevlâ diye tanıdıkları, taptıkları, yalvardıkları şeylerin gerçek Mevlâ olmadıkları ortaya çıkar. Şimdi sahte Mevlâların, putların hepsi yok olmuş ve gerçek Mevlâ’nın huzurunda durmuşlardır. Allah, onlar hakkında en doğru hükmü verecek ve amellerine göre hesaplarını en süratli bir şekilde görecektir.

Yüce Rabbimiz, kalplerimizi her şeyden koparıp yalnızca kendi zâtına bağlamamız için fiil ve tecellilerini açıklamaya şöyle devam ediyor:

63. Onlara şöyle de: “Karanın ve denizin karanlıklarına, tehlikelerine maruz kaldığınızda sizi bundan kim kurtarır? Ki böyle anlarda tüm samimiyetinizle boyun bükerek, bazan O’na ağlaya sızlaya yakarır, bazan içten içe dua eder ve: «Eğer Allah bizi bu sıkıntıdan kurtarırsa, söz veriyoruz, kesinlikle şükredenlerden olacağız!» diye yalvarırsınız.

İster inansın ister inanmasın herkes büyük bir tehlikeyle karşılaştığı zaman fıtratının sesine kulak vererek kâinatın sahibi Allah’a sığınır, O’na yalvarır. Müşrikler de böyleydi; tehlikeli durumlarda Allah’a yalvarıp yakarıyor, tehlike geçince tekrar şirk hallerine dönüyorlardı. Allah’tan başka varlıklarda ilâhî güç tasavvur ediyorlardı. Cenâb-ı Hak onlara ve bu vasıfta olan bütün insanlara buyuruyor ki: “Sizi karanın ve denizin her türlü tehlike, bela ve musibetlerinden kurtaran yalnızca Allah’tır. Bunun farkındasınız. Darda kaldığınız zaman da sadece O’na yalvarıyorsunuz. O halde tehlike anlarında açık ve gizli, korkarak ve boyun bükerek yalnız Allah’a yalvarırken, Allah sizi o tehlikelerden kurtardıktan sonra ne diye önceki mü’min ve muvahhid halinizi devam ettirmiyor ve Allah’a ortaklar koşuyorsunuz? Putların önünde eğiliyor, onlara dua ediyorsunuz? Sizi bu sıkıntılardan o putlar mı kurtardı? Yine böyle sıkıntılar olunca o putlar mı sizi kurtaracak? Hayır, böyle durumlarda yine Allah’a yalvaracaksınız ve dilerse yine sizi O kurtaracaktır. O halde şirki terk edin ve Allah’a gerçek mânada kul olun.”

Şâir, şu beytiyle kurtuluşun ancak Allah Teâlâ’nın lütfüyla gerçekleşeceğini ne güzel terennüm eder:

“Ne mümkün keşti-î ikbâle olmak nâhudâ hâfız

Reîs olsan da bû yemde olur ancak Hudâ hâfız.” (Vehbî, Sünbülzâde)

“Saadet gemisi öyle bir gemidir ki, onu kazaya uğramaktan kurtaracak olan alelâde bir kaptan olamaz. Hattâ sen pek usta ve tecrübeli bir gemici bile olsan, saadet gemini bu hayat denizinde muhafaza edecek olan ancak ve ancak Cenâb-ı Hak’tır.”

Bu konuda Abdülkadir Geylânî Hazretlerinin şu nasihatları ne kadar tesirlidir:

“Sizden biri herhangi bir belaya düçar olursa; önce kendi kendine o belâdan kurtulmaya çabalasın. Kurtulmayı başaramazsa, idarecilerden veya başkalarından yardım istesin ve kurtulmaya baksın. Bu şekilde kurtulmak kâbil olmadığı takdirde Rabbine dua etmeye, yalvarmaya, tazarru ve niyaza başlasın. O’nun kuvveti ve kudreti önüne serilsin. Duasına icâbet edilmediğini görürse, bıkmasın, O’na yalvarmaktan usanmasın. Tâ bütün sebepler bitip tükeninceye kadar… İşte o sebepler bitip tükendi mi, insan artık sadece bir ruh olarak kalır. Bir ruh halini alınca, yalnız Hakk’ın fiilini görmeye başlar. O zaman tam bir muvahhid yani Allah’ın birliğini kesinlikle kabul eden kişi olur. Ama zarûrî bir şekilde muvahhid olur. Artık kesin bir şekilde bilir ki, hakikatte fâil yalnız Allah’tır. Bunu böyle bildikten sonra, bütün işlerini Allah’a ısmarlar. Bir mülk ve lezzet içinde yaşamaya başlar… Ki bu lezzet ve tat, dünya mülklerinden çok tatlıdır. Bundan böyle o kişinin nefsi, Cenâb-ı Hakk’ın kendisine takdir ettiği hiçbir şeye karşı buruk yüz göstermez.” (Velîler Ansiklopedisi, II, 463-464)

Allah Teâlâ’nın kudretinin tecelli ettiği alanlardan biri de şudur:

64. De ki: “Sizi bu tehlikelerden ve her türlü sıkıntıdan sadece Allah kurtarıyor; fakat kurtardıktan sonra siz yine O’na ortak koşuyorsunuz.”

İster inansın ister inanmasın herkes büyük bir tehlikeyle karşılaştığı zaman fıtratının sesine kulak vererek kâinatın sahibi Allah’a sığınır, O’na yalvarır. Müşrikler de böyleydi; tehlikeli durumlarda Allah’a yalvarıp yakarıyor, tehlike geçince tekrar şirk hallerine dönüyorlardı. Allah’tan başka varlıklarda ilâhî güç tasavvur ediyorlardı. Cenâb-ı Hak onlara ve bu vasıfta olan bütün insanlara buyuruyor ki: “Sizi karanın ve denizin her türlü tehlike, bela ve musibetlerinden kurtaran yalnızca Allah’tır. Bunun farkındasınız. Darda kaldığınız zaman da sadece O’na yalvarıyorsunuz. O halde tehlike anlarında açık ve gizli, korkarak ve boyun bükerek yalnız Allah’a yalvarırken, Allah sizi o tehlikelerden kurtardıktan sonra ne diye önceki mü’min ve muvahhid halinizi devam ettirmiyor ve Allah’a ortaklar koşuyorsunuz? Putların önünde eğiliyor, onlara dua ediyorsunuz? Sizi bu sıkıntılardan o putlar mı kurtardı? Yine böyle sıkıntılar olunca o putlar mı sizi kurtaracak? Hayır, böyle durumlarda yine Allah’a yalvaracaksınız ve dilerse yine sizi O kurtaracaktır. O halde şirki terk edin ve Allah’a gerçek mânada kul olun.”

Şâir, şu beytiyle kurtuluşun ancak Allah Teâlâ’nın lütfüyla gerçekleşeceğini ne güzel terennüm eder:

“Ne mümkün keşti-î ikbâle olmak nâhudâ hâfız

Reîs olsan da bû yemde olur ancak Hudâ hâfız.” (Vehbî, Sünbülzâde)

“Saadet gemisi öyle bir gemidir ki, onu kazaya uğramaktan kurtaracak olan alelâde bir kaptan olamaz. Hattâ sen pek usta ve tecrübeli bir gemici bile olsan, saadet gemini bu hayat denizinde muhafaza edecek olan ancak ve ancak Cenâb-ı Hak’tır.”

Bu konuda Abdülkadir Geylânî Hazretlerinin şu nasihatları ne kadar tesirlidir:

“Sizden biri herhangi bir belaya düçar olursa; önce kendi kendine o belâdan kurtulmaya çabalasın. Kurtulmayı başaramazsa, idarecilerden veya başkalarından yardım istesin ve kurtulmaya baksın. Bu şekilde kurtulmak kâbil olmadığı takdirde Rabbine dua etmeye, yalvarmaya, tazarru ve niyaza başlasın. O’nun kuvveti ve kudreti önüne serilsin. Duasına icâbet edilmediğini görürse, bıkmasın, O’na yalvarmaktan usanmasın. Tâ bütün sebepler bitip tükeninceye kadar… İşte o sebepler bitip tükendi mi, insan artık sadece bir ruh olarak kalır. Bir ruh halini alınca, yalnız Hakk’ın fiilini görmeye başlar. O zaman tam bir muvahhid yani Allah’ın birliğini kesinlikle kabul eden kişi olur. Ama zarûrî bir şekilde muvahhid olur. Artık kesin bir şekilde bilir ki, hakikatte fâil yalnız Allah’tır. Bunu böyle bildikten sonra, bütün işlerini Allah’a ısmarlar. Bir mülk ve lezzet içinde yaşamaya başlar… Ki bu lezzet ve tat, dünya mülklerinden çok tatlıdır. Bundan böyle o kişinin nefsi, Cenâb-ı Hakk’ın kendisine takdir ettiği hiçbir şeye karşı buruk yüz göstermez.” (Velîler Ansiklopedisi, II, 463-464)

Allah Teâlâ’nın kudretinin tecelli ettiği alanlardan biri de şudur:

65. Şöyle de: “O, üstünüzden veya ayaklarınızın altından size azap göndermeye, yahut sizi fırkalar hâlinde birbirinize düşürüp kiminize kiminin hıncını tattırmaya elbette kadirdir.” Bak, onlar iyice anlasınlar diye âyetleri nasıl inceden inceye, döndüre döndüre açıklıyoruz?

 “Üstten gelen azap”, yıldırım düşmesi, taş yağması, kasırga esmesi, tufan olması gibi gök âfetleridir. Zâlim idarecilerin zulmü de buna dâhildir. “Ayakların altından gelen azap” deprem olması, yerin göçmesi, sel gelmesi ve yangın çıkması gibi yer âfetleridir. Önceki kavimlerin başına geldiği gibi Cenâb-ı Hakk’ın bu musibetlerden birini, birkaçını veya hepsini şimdi de insanların başına geçirmesi ve böylece onları cezalandırması mümkündür. Şüphesiz Allah buna hakkiyle kadirdir. Bundan daha beteri, Allah sizi zıt düşüncelere sahip farklı fırka ve partilere ayırarak birbirinize düşman edebilir. Böylece birbirinize saldırır, karşılıklı intikam alma hesaplarına girişir ve çok büyük acılar çekebilirsiniz. Bu âyet düşünce ayrılıklarının, düşmanlık, kavga ve savaşların mühim bir sebebi olduğuna dikkat çekmektedir.

Cabir b. Abdullah (r.a.)’tan rivayet edildiğine göre “Allah, üstünüzden ve ayaklarınızın altından size azap göndermeye… kadirdir” (En‘âm 6/65) buyruğu nâzil olunca, Resûlullah (s.a.s.): “Yüce Al­lah’ın himayesine sığınırım” buyurdu. “Yahut sizi fırkalar halinde birbirinize düşürüp kiminize kiminin hıncını tattırmaya kadirdir” (En‘âm 6/65) buy­ruğu nâzil olunca, bu sefer: “Önceki ikisi daha ehvendir” buyurdu. (Buhârî, Tefsir 6/2)

Ümmetin fırkalara bölünmesi ve birbirleriyle savaşması konusunda Allah Resûlü (s.a.s.) şöyle buyurur: “Aziz ve celil olan Allah’tan üç husus istedim. Bana ikisini verdi, birisini vermedi. Rabbimden, geçmiş ümmetleri helak ettiği şeylerle bizi helak etmemesini dile­dim bunu bana verdi. Yine Rabbimden bizden olmayan bir düşmanı bize üstün getirmemesini diledim, onu da bana verdi. Yine Rabbimden bizi gruplar halinde birbirimize düşürmemesini diledim, bu­nu bana vermedi.” (Nesâî, Kıyâmu’l-leyl 16; Müslim, Fiten 19-20)

Ayrılığa düşmemenin, mevcut bir ayrılık varsa bu tehlikeden de kurtulmanın yolu olarak, Allah’ın birleştirici ve bütünleştirici ipi olan Kur’an’a sarılmak gerekmektedir. Bu sebeple Kur’an’ın gerçekliğine dikkat çekilerek buyruluyor ki:

66. Fakat senin kavmin, gerçeğin ta kendisi olduğu halde Kur’an’ı yalanladı. Sen de onlara: “Ben sizin yaptıklarınızdan ve doğru yolu bulmanızdan sorumlu bir yetkili değilim!” de!

67. Verilen her haberin gerçekleşeceği belirli bir zaman vardır. Gün gelecek siz de bunu bileceksiniz.

Kur’an, Kur’an’ın verdiği haberler ve burada özellikle münkirlerin başlarına gelecek belâ ve intikam tecellileri ile alakalı ilâhî ikazlar gerçeğin ta kendisidir. Bunlar haber verildiği şekilde belirli bir süreç içinde safha safha mutlaka gerçekleşecektir. Her bir haberin gerçekleşeceği mukadder ve muayyen bir zaman vardır. Ancak bunu inkârcılar kabul etmemekte ve yalanlamaktadırlar. Fakat onların yalanlaması hiçbir gerçeği değiştiremeyecek ve bu haber verilen hususların bir bir gerçekleştiğini bilecek ve gözleriyle göreceklerdir. Bu konuda Peygamber’in vazifesi sadece tebliğdir. O, kimse üzerine vekil değildir. Onun kimseyi Allah’ın azabına karşı koruma görevi yoktur. Kendisine böyle bir yetki verilmemiştir. Dolayısıyla azap geldiği takdirde onun bu hususta bir sorumluluğu bulunmamaktadır.

Şimdi de mü’minleri, Allah’ın âyetlerini yalanlayıp bunlar hakkında uygun olmayan sözler söyleyen kâfirlerin üzerine inmekte olan ilâhî gazap ve kahır tecellilerinden korumak üzere şu sarsıcı ikazlar geliyor:

68. Âyetlerimiz hakkında alaylı tavırlarla münâsebetsizliğe dalanları gördüğünde, onlar başka bir konuya geçinceye kadar kendilerinden uzak dur. Şayet şeytan sana bir an için unutturur da yanlarında kalacak olursan, hatırlar hatırlamaz derhal kalk ve o zâlimler gürûhuyla bir arada oturma!

 اَلْخَوْضُ (havd) kelimesi, “suya dalmak” mânasındadır. Daha sonra bu kelime, içinde boğulup kaybolacak şekilde bilinmeyen şeylerin derinliklerine dalmak mânasında kullanılmıştır. Bu kelimede “karıştırmak” anlamı da vardır. “Âyetler hakkında alaylı tavırlarla münâsebetsizliğe dalmak”tan (En‘âm 6/68) maksat ise Kur’ân-ı Kerîm’i alaya almak, inkâr etmek, onunla eğlenmek ve onu değiştirmeye çalışmaktır. Bu ayetle Yüce Rabbimiz Peygamber Efendimiz’e ve onun ümmetine bir edep öğretmektedir. Çünkü Efendimiz, müşrik bir topluluğun yanına oturur, onlara öğüt verip davette bulunduğu halde onlar Kur’ân-ı Kerîm’le alay ederlerdi. Bu sebeple onlardan yüz çevirmesini emretmiştir. Aynı şekilde günah fiilleri işleyen, düşmanlık duyguları içinde kötü söz ve davranışlarda bulunan kimseleri de terk etmek gerekir. Âyetteki “zâlimler” ifadesi buna işaret etmektedir. Nitekim Allah Resûlü (s.a.s.), gıybet yapılan meclisleri terk etmeyi öğütlemektedir. (bk. Dârimî, Mukaddime 23) Dolayısıyla bir kimse başkasının Allah’ın bir haramını işlediğini bilse ve yapacağı nasihatin de kabul edilmeyeceğini bilecek olsa, onun bu davranışını reddeden bir edayla yüz çevirmesi ve ona yönelmemesi gerekir. Unutma hali istisnâ edilmiştir. Fakat hatırlar hatırlamaz hemen kalkıp gitmelidir.(bk. Nisâ 4/140)

68. âyet indikten sonra müslümanlar: “Müşrikler Kur’an ile alay edip, onun hakkında ileri geri konuşmaya daldıklarında, eğer onların yanından kalkıp ayrılırsak, Mescid-i Haram’da oturmaya ve Kâbe’yi tavaf etmeye imkân bulamayız” dediler. Bunun üzerine şu âyet indi. (Fahreddin er-Râzî, Mefâtîhu’l-gayb, XIII, 22-23):

69. Takvâ sahiplerine onların günahlarından, hesaplarından herhangi bir sorumluluk yoktur. Fakat yine de mü’minlerin hatırlatma vazîfeleri vardır. Belki böylece Allah’a karşı gelmekten sakınırlar.

Bu âyetin inişiyle beraber mü’minlere, dini tebliğ etme, öğüt ve nasihat verme maksadıyla müşriklerle birlikte bulunma ruhsatı verilmiş oldu.

Şunu belirtmek gerekir ki herkesin hesabı kendine aittir. Dolayısıyla müttakilerin vazifesi Allah’a karşı her türlü itaatsizlikten kaçınmaktır. Küfür ve isyanlarından sorumlu olmadıkları kimselere karşı da boşu boşuna üzülmemektir. Fakat tebliğ ve hatırlatmayı da elden bırakmamak gerekir. Üsulüne uygun tebliğ yapıldıktan sonra, onlar kabul etmemekte direndikleri takdirde, faydasız tartışmalara girerek zamanlarını ve enerjilerini boşa harcamaları doğru değildir. Bunun yerine zamanlarını ve imkânlarını hidâyete tâlip olan ve doğruyu araştıran insanların terbiyesi ve ıslahı yolunda harcamaları lazımdır. Bu fikri iyice tekit edip Peygamber’i ve mü’minleri boşuna uğraşılardan kurtarıp faydalı olana yönlendirmek için buyruluyor ki: 

70. Dinlerini bir oyun ve eğlence edinen, kendilerini dünya hayatı aldatmış o kimseleri kendi hallerine bırak. İnsanlara Kur’an ile şunu hatırlat: Herkes kendi yaptığı günahlar yüzünden hesaba çekilecek. O zaman insanın Allah’tan başka ne bir yardımcısı ne de bir şefaatçisi olacak. Azaptan kurtulmak için her şeyini fidye olarak vermek istese bile yine de kabul edilmeyecek. İşte onlar işledikleri günahlar yüzünden helâke sürüklenmiş kimselerdir. İnkârlarından dolayı onlara kaynar sudan bir içecek ve can yakıcı bir azap vardır.

En ciddiye alınması lazım gelen husus, ebedi hayatımızı yakından ilgilendiren İslâm’ın talimatları, emir ve yasaklarıdır. Fakat bu, kişinin Allah ve âhirete imanının varlığı, yokluğu ve derecesiyle alakalı bir durumdur. Bazı insanlar var ki, kurtuluş kapıları olan dini bir oyun ve eğlence mevzuu yapmaktadırlar. Dünya hayatına dalıp, dinin emirlerini nefsânî arzu ve isteklerine göre eğlence ve oyun kabilinden görmekte, din adına eğlence ve oyun gibi gönül eğlendirip aldatmaktan başka faydası olmayan şeylere tutunmakta, işin neticesini ve âhireti hesaba katmayarak hak dini eğlence ve oyuncak yerine koyup onunla alay etmektedirler. Ayet müslümanlara, bu tür şahsiyetsiz kimseleri terk etmelerini, bunlarla birlikte bulunmamalarını ve onlara karışmamalarını emretmektedir. Bununla birlikte bu gibi kimselere Kur’an ile öğüt verilmesini istemektedir. Çünkü insan yaptığı amellerin eline teslim edilecektir. Çekeceği azap, başkasından değil, kendi yaptığı işlerden oluşacaktır. İnsan yaptığı kötülüklerin mânevî temessülleriyle karşılaşacak, çirkin suratlı azap ejderine dönmüş günah fiillerin eline kalacak, onlardan kendini kurtarması mümkün olmayacaktır. Çünkü insan onları dünyada işleyip ruhuna yerleştirmiş ve bu can dostlarını kendi eliyle hazırlamıştır. Dolayısıyla en mühim mesele ruhu dünyada temiz tutmak, günahlardan arındırmak ve temiz bir halde Rabbine teslim edebilmektir. Yoksa azabı hak etmiş olarak ve Allah’ın affından ümitsiz bir şekilde âhirete göçen can orada perişan olacak, çirkin amellerinin eline teslim edilecek, Allah’tan başka bir dost ve yardımcı bulamayacak ve cehennemin can yakan azaplarına maruz kalacaktır. Bu sebeple, insanları böyle kötü bir akibetten kurtarmak için Kur’an’la öğüt vermeye devam edilmelidir. Kur’an’ın en başta gelen öğüdü ise, hiçbir fayda ve zararı olmayan putları bırakıp tek olan Allah’a kulluk etmektir:

71. Onlara şöyle söyle: “Allah’ı bırakıp da bize bir fayda ve zarar vermeyen o sahte tanrılara mı tapalım? Allah bizi doğru yola erdirdikten sonra ökçelerimiz üstüne gerisin geri küfre mi dönelim? Tıpkı, «Bize gel!» diye kendisini yolun doğrusuna çağıran arkadaşları varken, onları dinlemeyip, şeytanların ayartmasına kapılarak yeryüzünde şaşkın şaşkın dolaşan ahmak kimsenin durumuna mı düşelim?” De ki: “Allah’ın gösterdiği yol, en doğru yoldur. Bize Âlemlerin Rabbine teslim olmamız emredildi.”

72. “Yine bize: Namazı dosdoğru kılın ve Allah’a karşı gelmekten sakının” diye emredildi. O Allah ki, sonunda O’nun huzurunda toplanacaksınız.

Müşrikler, bazan Peygamberimiz (s.a.s.)’i ve mü’minleri İslâm’dan vazgeçip tekrar atalarının dinine dönmeye, putlara tapmaya davet ediyor ve bu konuda müslümanlara öğüt vermeye çalışıyorlardı. Bu âyette onların bu nevi çağrılarına verilecek cevap beyân edilir. Ayrıca tevhitten sonra şirke sapan, hidâyetle dalâlet arasında bocalayan, kalbini tek ilâhla çeşitli ilâhlar arasında bölen kimsenin iç âleminde yaşadığı şaşkınlık bir temsille anlatılır. Şöyle ki: O şaşkın kişinin etrafını şeytanlar sarıyor, onu aldatıp Allah’ın yolundan saptırıyor ve küfre itiyorlar. Dolayısıyla o kişi bu halde şaşkın şaşkın dolaşıyor. Duyguları ve hisleri hidâyetle dalalet arasında gidip geliyor. Ama onun kendisini “Bize gel!” diye doğru yola çağıran arkadaşları da var. O ise şaşkın halde bulunmakla hidâyet çağrısına uymak arasında bocalıyor. Hangi fırkaya uyacağını ve hangi tarafa gideceğini bilemiyor. Burada bir psikolojik ızdırabın manzarası canlandırılır. Bu manzara, Allah’ın dinini tanımış ve onun zevkine ermiş, sonra irtidad ederek sahte ilâhların kulu kölesi olmuş, korku ve baskıların ezici darbesi altında kalıp yalancı ilâhlara tapma durumunda kalan, böylece sürekli bir ruhî ızdırap içinde olan insanların halini anlatır. (Seyyid Kutub, Fî Zılâl, II, 1131)

Halbuki gerçek hidâyet Allah’ın gösterdiği doğru yol olup, bunu elde etmenin şartı kamil bir iman ile Âlemlerin Rabbi Allah’a teslim olmak, namazı dosdoğru kılmak ve Allah’tan hakkiyle korkmaktır. Allah’ın emrine uygun hareket etmekten başka bir yol yoktur. Çünkü mahşer günü O’nun huzurunda toplanıp hesap vermek kaçınılmazdır. O halde insanlar, kendilerini bekleyen bu kesin gerçekten gafil olmamalıdırlar. Bu hususta en küçük bir şüphe taşıyanların, Allah’ın istediğini yapabilecek bir kudrete sahip olduğunu görmek üzere göklerin ve yerin yaratılışına ibretle bakmaları yeterli olacaktır:

73. Gökleri ve yeri gerçek bir gâye ve hikmet ile, yerli yerince yaratan O’dur. “Ol!” dediği gün her şey birden oluverir. O’nun sözü gerçektir. Sûra üflendiği gün de bütün varlık ve mutlak hâkimiyet O’nundur. O, duyuların kapsam alanı dışında kalanları da kapsam alanına girenleri de bilir. O, her hükmü ve işi sağlam ve hikmetli olandır ve her şeyden haberdârdır.

Gökler ve yer Allah’ın koyduğu sarsılmaz kanunlar ve ince hikmetler ile yaratılmıştır. Tüm kâinat Hakk’ın sağlam temelleri üzerine kurulmuştur. Ondaki her şeyin temelinde adâletli, hikmetli ve doğru kanunlar yatmakta olup, bunlarda en küçük bir abes, boşunalık ve bâtıllık yoktur. (bk. Âl-i İmrân  3/191) Allah gökleri ve yeri bir oyun ve eğlence olsun diye de yaratmamıştır. (bk. Enbiyâ’ 21/16) Kâinatın yaratılışı son derece ciddi bir hâdise olup, yaratılışında büyük hikmetler ve yüksek gayeler vardır. Bu sebeple belirlenen zamanda sona erecek, Allah orada işlenen her şeyin hesabını soracak ve buna göre âhiret âlemi, mükafat ve cezalar takdir edilecektir.

Sûr, İsrâfil (a.s.)’ın kıyamette insanları Yüce Divan’a çağırmak üzere üfleyeceği borunun adıdır. Buna iki defa üfleyecektir. İlk üfleyişte tüm kâinat yıkılacak, bütün canlılar ölecek, ikinci üfleyişte ise bütün canlılar yeniden dirilecekler ve kendine has kanunları olan âhiret hayatı başlayacaktır. O hayatta geçerli sermaye, her türlü şirk lekesinden temizlenmiş sağlam bir tevhid inancıdır. Şimdi Yüce Rabbimiz, İbrâhim (a.s.) üzerinden böyle bir tevhid inancına erişmenin yollarını aydınlatmaktadır: 

74. Bir zaman İbrâhim babası Âzer’e: “Bir takım putları kendine tanrı mı ediniyorsun? Doğrusu ben seni de, kavmini de açık bir sapıklık içinde görüyorum” demişti.

Azer, Hz. İbrâhim’in babasıdır. Tarihi kaynaklarda onun isminin “Tarah” olduğu geçer. Muhtemelen iki ismi vardır ve Kur’an bunlardan “Azer” ismini seçmiştir. Azer, putperesttir. İbrâhim (a.s.) defalarca ondan putlara ibâdeti terk edip doğru yola gelmesini istemiş, hatta hidâyeti için Allah’a yalvarmış, fakat bir netice alamamıştır. (bk. Meryem 19/42-48; Tevbe 9/114) Bu âyette de yine İbrâhim (a.s.) babasına seslenerek, bir takım putları tanrı edinmesinin akıl sahibi bir insan için kabul edilecek bir durum olmadığını, bunun apaçık bir sapıklık olduğunu beyân etmektedir. Çünkü ruh ve akıl sahibi bir insanın gerek insan heykeli olsun, gerek yıldız ve melek heykeli farzedilsin, cansız putlar karşısında alçalması, eğilmesi ve onlara tapınması açık bir sapıklıktır. İbrâhim (a.s.) bu hakikati hem babası hem de onun peşinden giden tebaasına açık ve net bir şekilde söylemekten çekinmemiştir.

Çünkü:

75. Biz İbrâhim’e delille akıl yürütmesi, kesin bir ilme ve imana sahip olması için göklerin ve yerin muhteşem saltanatını öylece gösteriyorduk.

 اَلْمَلَكُوتُ (melekût) kelimesi “mülk, tam olarak malik olmak, sahip olmak, Allah’ın göklerde ve yerde olan rubûbiyet ve ulûhiyet tecellileri, hükümranlık ve yönetimi” gibi mânalara gelmektedir. Allah Teâlâ İbrâhim (a.s.)’ın gözüne, kesin bir bilgi ve imana ulaşabilmesi için yıldızları, ay ve güneşiyle gökleri ve yeri gösterdikten başka, tümüyle bütün kâinatın sonsuz kudret sahibi Cenâb-ı Hakk’ın hükümdarlık ve saltanatına tabi olduğunu, bunlarda cereyan eden rubûbiyet sırlarını ve ulûhiyet tecellilerini onun basîretine göstermiş, kalbine bildirmiştir. Böylece Hz. İbrâhim, gökleri, yerleri ve bunlarda bulunan bütün varlıklarla birlikte kâinatı yaratan, eşsiz bir nizam içinde hepsini idare eden, yöneten rabbânî kudretin, hepsinin sahibi ve hâkimi bulunan ve benzeri olmayan bir tek kudretten ibaret olduğunu kesin olarak görmüş, bilmiş ve buna yakini olarak iman etmiştir. Kendisinin o sonsuz kudrete yıldızlardan daha uzak olmadığını, yıldızların gökte birer mevkileri varsa yeryüzünde yaşayan kendisinin hepsinin üstünde bir şerefi olduğunu idrak etmiştir. Dolayısıyla böyle bir şerefi taşıyan akıl ve irade sahibi insanın, o hakiki mâliki bırakarak herhangi bir mahluka kul ve köle olup alçalması pek büyük bir sapıklık, pek tehlikeli bir küfür ve büyük bir nankörlüktür.

Âyetteki “melekût”la alakalı işâri izah şöyledir: Bu âlemdeki her şeyin bir zahiri vardır. Bazan o cismânî varlık diye ifade edilir. Uzunluk, genişlik ve derinlikten ibâret olup üç boyutludur. Bir yer tutar, bölünmeyi ve parçalanmayı kabul eder. Beş duyuyla hissedilmeye yakın olması sebebiyle bazan ona “dünya” denir. Şekil değiştirmeyi kabul etmesi ve beş duyuyla idrak edilmesi sebebiyle bazan “sûret” denir. Duyularla müşâhede edilmesinden dolayı bazan “şehâdet” denir. Bazan de, mülk edinilmesi ve onda duyularla tasarrufta bulunulması sebebiyle, “mülk” denir.  Bu âlemdeki her şeyin bir de bâtını vardır. Buna da bazan üç boyutlu olmadığı, bir yer tutmadığı ve beş duyuyla hissedilmediği ve parçalara ayrılamadığı için “ruhânî”, bazan sonradan hissedilecek olması sebebiyle “âhiret”, bazan şekilsiz ve duyularla anlaşılmaktan uzak oluşu sebebiyle “mâna” denir. Bazan de duyularla hissedilemez olduğu için “gayb” denir. Bazan de mülk ve sûret âlemine sahip olduğu için “melekût” denir. Çünkü mülk melekût ile, melekût ise Hakk’ın kudretiyle ayakta durur. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: “Her türlü kusurdan ve ortaktan uzaktır o Allah ki, her şeyin mutlak hâkimiyeti ve tasarrufu O’nun elindedir. Siz de sonunda O’na döndürüleceksiniz!” (Yâsîn 36/83) Yani, melekût yolundan O’na döndürülürsünüz. Melekût âlemi, Allah’tan başka hiçbir şey yokken, “ol” emriyle Allah Teâlâ’nın ilk yarattıklarındandır. Nitekim şu âyet buna delalet eder: “Onlar, göklerin ve yerin nasıl muhteşem bir hükümranlık altında idare edildiğini görmüyorlar mı?” (A‘râf  7/185) Âyette melekût âleminin bir şeyden yaratılmadığına dikkat çekilmiştir. Onun dışındakiler ise bir şeyden yaratılmıştır. Allah Teâlâ, emir ile yarattığına “emir”, bir şeyden yarattığına “halk” adını vermiş ve şöyle buyurmuştur: “Bilin ki, yaratma da, emir ve idâre  yetkisi de yalnız O’na aittir.” (A‘râf  7/54)

İşte Allah Teâlâ, İbrâhim (a.s.)’a, izah edilmeye çalışıldığı gibi eşyanın melekûtunu ve onlardaki Allah’ın birliğine işaret eden alâmetleri göstermiştir. O da Allah’ın lütfuyla bu büyük hakikati tam olarak idrak etmiş ve son derece şuurlu bir yaklaşımla putperest kavmini mantikî yollarla ikna için mücadeleye başlamıştır:

76. Derken gece bastırınca İbrâhim bir yıldız gördü: “Bu benim Rabbim, öyle mi?” dedi. Yıldız batınca da: “Ben batıp kaybolanları sevmem” dedi.

77. Sonra doğmakta olan ayı görünce: “Bu benim Rabbim, öyle mi?” dedi. O batıp kaybolunca: “Eğer Rabbim bana doğru yolu göstermeseydi, elbette sapıklığa düşenlerden olurdum” dedi.

78. Birgün de güneşi doğarken gördü ve hemen: “Bu benim Rabbim, öyle mi? Bu hepsinden de büyük!” dedi. O da batıp kaybolunca asıl gerçeği haber verdi: “Ey kavmim, şüphesiz ben, sizin Allah’a koştuğunuz ortaklardan beriyim.”

79. “Şunu bilin ki ben, dupduru bir iman ve teslimiyetle yüzümü gökleri ve yeri yoktan yaratan Allah’a çevirdim. Ben müşriklerden değilim.”

Allah’ın birliğine kesinlikle inanmış olan Hz. İbrâhim, yıldızlara, aya, güneşe tapan kavminin, bu bâtıl inançlarından hareket ederek ve bir metot gereği onlarla aynı düşünceyi paylaşıyormuş süsü vererek onları tevhid akidesini kabule davet eder. Öncelikle bunlar içinde görüntü itibariyle en küçüğü olan yıldızdan başlar. Gece karanlığı bastırıp yıldızlar doğunca, muhtemelen içlerinden en parlak birini gözüne kestirip, “onun gerçek rab olabileceğini” söyler. Fakat kısa bir müddet sonra yıldız batıp kaybolunca, bu haliyle yıldızın gerçek rab olmasının imkânsızlığını bildirmek üzere hemen “Ben batıp kaybolanları sevmem” (En‘âm 6/76) der. Bu sözüyle Hz. İbrâhim, Rab ile kul arasındaki münasebette sevginin en mühim esas olduğunu, fakat hareket etme ve batmanın rubûbiyet delili değil, sonradan yaratılmış olma, etkilenme, mahkum olma ve yok olma delili olduğunu gösterir. Bu sebeple batıp kaybolanın rab olamayacağını, batana sevgi göstermenin sonu boşa çıkacak bir sapıklık olduğunu ve gerçek Rabbin her türlü zevalden uzak bulunan bir yaratıcı kudret olması gerektiğini ortaya koyar. Sonra doğmakta olan ayı görür. Bunun “gerçek rab olma” ihtimalini dile getirir, fakat batıp kaybolunca hem kendinin hidâyet üzere bulunduğunu belirtmek, hem her an rabbine olan ihtiyacını itiraf edip şükretmek, hem de muhataplarını kendisi gibi inanmaya çağırmak niyetiyle hemen “Eğer Rabbim bana doğru yolu göstermeseydi, elbette sapıklığa düşenlerden olurdum” (En‘âm 6/77) der. Daha sonra doğmakta olan güneşi görüp, diğerlerinden daha büyük olması itibariyle “gerçek rabbin bu olabileceği” ihtimali üzerinde durur. Fakat o da batıp kaybolunca Hz. İbrâhim derhal, çok önceden kalbinin her köşesine tam olarak yerleşmiş, iliklerine, hücrelerine işlemiş tevhid inancını bütün samimiyetiyle dile getirerek: “Ey kavmim, şüphesiz ben, sizin Allah’a koştuğunuz ortaklardan beriyim. Şunu bilin ki ben, dupduru bir iman ve teslimiyetle yüzümü gökleri ve yeri yoktan yaratan Allah’a çevirdim. Ben müşriklerden değilim” (En‘âm 6/78-79) buyurur.

Görüldüğü üzere kıssada Hz. İbrâhim’in, Allah’ın birliğine hangi delillerle ve nasıl ulaştığı anlatılır. Kıssanın esasının, Allah’ı birleyenle Allah’a ortak koşanın tartışması olduğu açıkça görülür. Dolayısıyla bu ikna edici ve susturucu delillerle aynı zamanda Allah Resûlü (s.a.s.), Hz. İbrâhim’e çok değer veren ve onun neslinden gelmekle öğünen putperest kavmini tevhide davet etmiştir. Hak dinin temsilcileri ve tebliğcileri de kıyamete kadar insanları bu nevi delillerle tevhide davet edeceklerdir. Çünkü zaman değişse de insan gerçeği, şirk ve tevhid hakikati hiçbir zaman değişmemektedir.

Bu âyetlerden şöyle bir işârî mâna anlamak mümkündür: İnsanı talep perdeleri kuşatır ve ona “varlık sabahı”nın ötesi tecelli etmez. Ancak “akıl yıldızı” doğduğunda delil ışığıyla sırrında Hakk’ı müşâhede eder ve “Bu benim Rabbim” der. Sonra sırrındaki ışık biraz daha artarak “ilim ayı” doğar. Anlama ve izah şartı ile onu mütalaa eder ve “Bu benim Rabbim” der. Sonra sabah iyice açılır, gün aydınlık olur, sırrın şeref burcundan “irfan güneşleri” doğar da talep için bir mekan, ihtimal için bir hüküm ve töhmet için bir karar kalmaz. Hepsi mânasını yitirir de kul: “Ey kavmim! Ben sizin koştuğunuz ortaklardan uzağım” der. Çünkü gözle ayân beyân gördükten sonra hiçbir şüpheye, gerçek ortaya çıktıktan sonra onu örtecek bir perdeye yer yoktur. (Kuşeyrî, Letâifü’l-işârât, I, 301)

Hz. İbrâhim ile kavmi arasındaki tartışma şöyle devam ediyor:

80. Kavmi İbrâhim’le tartışmaya girişti. İbrâhim onlara şunları söyledi: “Şimdi siz benimle Allah hakkında mı tartışıyorsunuz? Oysa Allah beni doğru yola iletmiş bulunuyor. Ben, sizin Allah’a ortak koştuğunuz şeylerden korkmam. Çünkü ben inanıyorum ki, Rabbimin izni ve iradesi olmadan hiçbir varlık bana zarar veremez. Rabbimin ilmi her şeyi kuşatmıştır. Hiç düşünüp öğüt almaz mısınız?”

81. “Hem siz, kendilerine tapılacağına dair Allah’ın hiç bir delil göndermediği putları O’na ortak koşmaktan korkmuyorsunuz da, ben sizin ortak koştuğunuz şeylerden ne diye korkacakmışım? O halde, bilginiz varsa söyleyin bakalım: İki taraftan hangisi güven içinde olmaya lâyıktır?”

Putperest kavmi, İbrâhim (a.s.)’ın getirdiği bu sağlam delilleri kabule yanaşmadıkları gibi, onunla tartışmaya girişirler. Atalarının dini üzere kalmakta ve taklide tutunmakta direnirler. Hz. İbrâhim’i, tapmakta oldukları putların çeşitli musibet ve belâlarına uğramakla korkutmaya çalışırlar. Fakat İbrâhim (a.s.) bunlar karşısında geri adım atmaz. Kendini hidâyete erdiren, varlığını ve birliğini kesin olarak bildiği Allah hakkında tartışmanın anlamsız olduğunu; böyle bir açık hakikat karşısında onların sakat söz ve delillerine iltifatın mümkün olmayacağını söyler. Putlardan da korkmadığını; çünkü ancak fayda ve zarar verme gücünde olanlardan korkulacağını, putların ise hiçbir şeye gücü yetmeyen cansız nesneler olduğunu, dolayısıyla onlardan korkulmayacağını ifade eder. Bir mü’min olarak kendisinin sadece, dilediği her şeyi yapan ve ilmi her şeyi kuşatmış olan Allah’tan korktuğunu vurgular. Kendisinin putlardan değil, aslında şirk koştuklarından ve affedilmeyecek büyük bir günahı irtikap ettiklerinden dolayı onların Allah’tan korkmaları lazım geldiğini açıktan ilan eder. Neticede “O halde, bilginiz varsa söyleyin bakalım: İki taraftan hangisi güven içinde olmaya layıktır?” (En‘âm 6/81) sorusuyla kavmini tekrar düşünme, muhakeme ve mukayeseye davet eder. “Eğer biliyorsanız” kaydı ise, bâtıl inançlardan kurtulmada doğru bilginin ehemmiyetine işaret eder.

Sorduğu sorunun cevabını yine Hz. İbrâhim verir:

82. “İman edip de imanlarına zulüm bulaştırmayanlar var ya, işte onlar güven içindedir; doğru yolu bulanlar da onlardır.”

Âyetteki “zulüm”den maksat Allah’a şirk koşmaktır. Çünkü zulmün asıl anla­mı, “bir şeyi olması gereken yere koymamak, hak sahibinin hakkını vermemektir.” Buna göre, ulûhiyet ve rubûbiyet yalnızca Allah’ın hakkı olduğu halde, O’nun dışında başka varlıkları ilâh yerine koy­mak, Allah’ın mahlûkatı üzerindeki hakkını tanımamaktır. Peygamber Efendimiz: “Allah’ın kulları üzerindeki hakkı O’na kulluk edip hiçbir şeyi kendisine ortak koşmamalarıdır” buyurur. (Buhârî, Tevhid 1; Müslim, İman 48-51) Nitekim bu âyet inince müslümanlara çok ağır geldi ve: “Ey Allah’ın Resûlü, bizden hangimiz nefsine zulmetmiyor ki?” dediler. Bunun üzerine Resûl-i Ekrem (s.a.s.) şöyle buyurdu: “Burada kastedilen sizin zannettiğiniz zulüm değildir. Burada Lokmân (a.s.)’ın oğluna hitaben söylediği: «Evlâdım! Allah’a ortak koşma. Çünkü şirk, gerçekten çok büyük bir zulümdür!» (Lokmân 31/13) sözündeki zulüm kastedilmiştir.” (Buhârî, İman 23; Müslim, İman 197)

Sonradan gelen bütün peygamberler de ataları Hz. İbrâhim’in izinde yürümüş ve aynı gerçeği tebliğ etmişlerdir:

83. İşte bunlar, kavmine karşı kullanması için İbrâhim’e verdiğimiz delillerimizdir. Biz, dilediğimiz kimselerin derecesini kat kat yükseltiriz. Şüphesiz Rabbin, her işi ve hükmü hikmetli ve sağlam olan, her şeyi hakkiyle bilendir.

  اَلْحُجَّةُ (hüccet), kişinin savunduğu görüşünü desteklemek üzere ileri sürdüğü “delil” mânasına gelir. Âyetteki “delillerimiz” ifadesiyle, Hz. İbrâhim’in kavmiyle tartışması esnasında tevhidi savunmak üzere ileri sürdüğü ve bunlar vasıtasıyla müşrik muhataplarını mağlup ettiği bütün delillere işaret edilir. Bununla birlikte İbrâhim (a.s.)’ın, melekût âleminin gösterilmesi; yıldız, ay ve güneşin aynasında rubûbiyetin müşâhedesi, Cenâb-ı Hakk’a sadâkatle teveccüh etmek, O’nun dışındakilerden tamamen yüz çevirmek, mâsivâdan arınmak, benlik şirkinden kurtulmak, kâmil iman sahibi olmak ve ayne’l-yakîn derecesine vâsıl olmak gibi ilâhî ikramlara nâil olduğu görülür. Allah Teâlâ, dilediği kullarına ilim ve hikmet vererek, bu vesileyle onları başkalarından kat kat üstün yapar. Âyet-i kerîmenin sonunda hususiyle Allah’ın “Hakîm” ve “Alîm” isimlerinin zikredilmesi, buradaki üstünlük vesilesinin daha ziyade ilim ve hikmet olduğunu gösterir. Nitekim İbrâhim (a.s.) ilim ve hikmetle tevhidi anlatmış; Peygamberimiz (s.a.s.)’e de Kur’an ile bu ilim ve hikmetin en yüksek seviyesi ihsan edilmiştir.

Âyet-i kerîmede Allah’ın delillerini müşâhededen Zâtını ispata yükselmek gerektiğine işaret edilir. Bu bakımdan Hak yoluna girip Allah’a vâsıl olabilmek için şu basamakları tırmanmak gerekir. Birincisi Allah’ın fiilleri olan âyetlerin hakîkatine ermek ve bunlara uygun hareket etmektir. İkincisi O’nun sıfatlarını müşâhededir. Üçüncüsü ise O’nun zatı ve varlığının hakîkatine ermeye çalışmaktır. Hâsılı kul, Allah’ın fiileri vasıtasıyla O’nun sıfatlarını, sıfatları vasıtasıyla da O’nun hakikatini tanıma imkânı bulur. (Kuşeyrî, Letâifü’l-işârât, I, 302)

Hz. İbrâhim, kendi hidâyetinden başka, hem büyük dedesi Hz. Nûh’un hem de çocuklarının hidâyete ermiş olmasıyla bahtiyar bir peygamberdir:

84. Biz ona İshâk’ı ve torunu Yâkub’u ihsân ettik. Her birini doğru yola erdirdik. Daha önce Nûh’u ve zürriyetinden Dâvûd’u, Süleyman’ı, Eyyub’u, Yûsuf’u, Mûsâ’yı ve Hârûn’u da doğru yola erdirmiştik. Biz, iyilik ve ihsân sahiplerini böyle mükâfatlandırırız.

85. Yine Zekeriya’yı, Yahya’yı, Îsâ’yı ve İlyâs’ı da doğru yola erdirdik. Onların hepsi sâlihlerdendi.

86. Aynı şekilde İsmâil’i, Elyesa‘ı, Yûnus’u ve Lût’u da doğru yola erdirdik. Onların hepsini diğer insanlara üstün kıldık.

87. Onların babalarından, zürriyetlerinden ve kardeşlerinden bazılarına da aynı üstünlüğü verdik, onları seçtik ve dosdoğru bir yola eriştirdik.

88. İşte bu yol, Allah’ın yoludur. O, bu yola kullarından dilediğini eriştirir. Eğer onlar Allah’a ortak koşmuş olsalardı, yaptıkları tüm amel­ler elbette boşa giderdi.

Cenâb-ı Hak bu âyetlerde, İbrâhim (a.s.)’ın soyundan gelen veya ona bir şekilde akrabalığı bulunan, kendisi dâhil on sekiz peygamberin ismini sayar; bunları doğru yola erdirdiğini, daimî bir iyilik ve ihsan sahibi olmaları sebebiyle onları mükâfatlandırdığını, onların sâlih kimselerden olduğunu ve onları âlemlere üstün kıldığını haber verir. Bunların babalarından, zürriyetlerinden ve kardeşlerinden de bir çok kimseyi seçip doğru yola eriştirdiğini bildirir. Bütün bunlar Allah’ın hidâyeti sayesinde gerçekleşmiştir. Eğer bunlar Allah’a ortak koşsalardı, O’ndan başkasına ibâdet etmiş olsalardı, böyle yüksek mertebelere çıkamaz, bilakis onların dahi bütün amelleri boşa giderdi. Peygamberlerin durumu böyle olunca, onların dışındaki insanların şirke düştükleri takdirde durumlarının nasıl olacağını tasavvur etmek gerekir. Çünkü şirk sâlih amelleri, hayırlı işleri yok eden çok çirkin bir günahtır. Şirk günahına bulaşanlar, belki bir takım haksız yollarla dünyada mülk ve saltanat, makam ve şöhret sahibi olabilirler; fakat dindar, temiz ve doğru yoldaki insanların önderi olma gibi yüce bir mertebeye erişemezler. İşte isimleri sayılan ve sayılmayan bu peygamberler, şirkten titizlikle kaçınıp, bir olan Allah’a  ihlasla kulluk ettiklerinden bütün dünya için fazilet ve hidâyet kaynağı olma üstünlüğünü kazanmışlardır.

Peygamberlerin üstünlüğünün sebep ve hikmetlerine gelince:

89. Bu seçkin zatlar, kendilerine kitap, hüküm ve peygamberlik verdiğimiz kimselerdir. Eğer münkirler, sana da vahyettiğimiz bu gerçeklere inanmazlarsa, şunu bilsinler ki, onların yerine bunları inkâr etmeyecek bir toplum getiririz.

Allah Teâlâ peygamberlere kitap, hüküm ve nübüvvet ihsan etmiştir. Kitap; hidâyet, ilim ve mârifettir. Hüküm; hâkimiyet, hidâyeti idrak melekesi, hidâyet kanunlarını hayatta tatbik etme istidadıyla, hayatın problemlerini çözmede isabetli görüş sahibi olma istikametinde vehbî kabiliyet yani hikmettir. Nübüvvet ise en yüksek mertebe olup peygamberler bu hususiyetleriyle insanları hidâyete davet ederler. Peygamber Efendimiz’e de bu ilâhî nimetler en zirve seviyesiyle ihsan edilmiştir. Ancak o dönemde Kureyş müşrikleri, sonraki dönemlerde de diğer kâfirler, bu nimetleri görmezden gelip iman etmezlerse hiçbir önemi yoktur. Çünkü Allah, bunları inkâr etmeyecek, bu nimetlerin kıymetini bilecek, iman ve şükür ile ona sarılacak bir toplumu görevlendirmiştir. Her zaman Allah’ın indirdiği hikmetlere inanan, onun gösterdiği yolda giden seçkin bir toplum bulunacaktır. Mesela Mekke kâfirlerine karşı Medineli müslümanlar, Ensâr; Arap kâfirlerine karşı diğer kavimlerin mü’minleri; dünya durdukça bütün kâfirlere karşı da bütün mü’minler ve hatta melekler bahsedilen bu topluluktan sayılabilir.

Bütün peygamberler, aynı yolun yolcusu ve Allah yolunun davetçileridir. Bu sebeple Peygamber Efendimiz’e ve onun şahsında tüm insanlığa peygamberlerin yoluna uymaları tavsiye edilerek şöyle buyruluyor:

90. İşte o peygamberler, Allah’ın her bakımdan doğru yola erdirdiği kimselerdir. Öyleyse sen de artık onların yoluna tâbi ol ve şöyle de: “Tebliğime karşılık sizden hiçbir ücret talep etmiyorum. Bu Kur’an, akıl sahibi bütün varlıklar için bir hatırlatma ve bir öğütten ibarettir.”

Allah Teâlâ’nın bütün peygamberlere vahyettiği din, aynı dindir; Allah’ın birliğine imana ve O’na teslim olmaya çağıran İslâm dinidir. Her birinin tuttuğu yol tevhid, doğruluk, dine bağlılık, takvâ, ihlas, iyilik, ihsan, fazilet ve cömertlik yoludur. Dolayısıyla âyet hem Peygamberi, hem de onun şahsında bütün mü’minleri, Allah’ın doğru yola erdirmiş olduğu bu kimselerin yoluna tabi olmaya davet etmektedir. Bu mesaj aynı zamanda Kur’ân-ı Kerîm’in muhatabı olan herkese, Hz. Muhammed (s.a.s.) Efendimiz’in hiç görülmemiş, duyulmamış bir din icat etmediğini, aksine geçmiş peygamberlerin yolunu devam ettirdiğini hatırlatmaktadır. O da diğer peygamberler gibi, yaptığı tebliğ karşılığında insanlardan hiçbir ücret talep etmemiş, mükafatını Allah’tan beklemiştir. Bir ömür boyu, hiç ara vermeksizin âlemlere bir öğüt, bir uyarı ve bir hatırlatma olan Kur’an’ı sözleri ve fiilleriyle tebliğ, tefsir ve beyân etmiştir.

Kur’ân-ı Kerîm çok yüce ve şerefli bir kitaptır. Ne var ki, bazı insanlar ne onun ne de onu lütfeden Allah’ın kadr ü kıymetini bilemezler:

91. Bazıları: “Allah hiçbir insana bir şey indirmemiştir” demekle Allah’ı şânına yaraşır bir şekilde tanıyıp takdir edemediler. Onlara de ki: “Peki, Mûsâ’nın insanlara bir nûr ve bir yol gösterici olarak getirdiği, sizin de parça parça kâğıtlar hâline koyup işinize geleni açıkladığınız, fakat işinize gelmediği için çoğunu gizlediğiniz, ayrıca ne sizin ne de atalarınızın bilmediği birçok şeyleri sayesinde öğrendiğiniz Tevrat’ı kim indirdi?” Ardından da: “Allah indirdi” de, sonra bırak onları, daldıkları bâtıllarında oynayadursunlar.

Allah’ın beşeriyete hiçbir şey indirmediğini söyleyerek, insanlara Allah’ın en büyük rahmet ve nimeti olan vahyi ve peygamber göndermeyi tümüyle inkâr etme küstahlığında bulunanlar, Allah’ı şanına yaraşır tarzda tanımamışlardır. O’nun her şeye gücü yettiğine, rahman ve rahim olduğuna iman etmemişler; nimet ve rahmetinin kıymetini bilememişler; hukukuna riâyet ve ilâhlık şânına hürmet etmemişler; hâsılı Cenâb-ı Hak hakkında lazım gelen iman, irfan, tâzim ve teslimiyeti göstermeyerek takdirsizlik ve nankörlük batağına sürüklenmişlerdir. Sözün geliminden bu sözü söyleyenlerin yahudi ve hıristiyanlar olduğu anlaşılmaktadır. Kur’an gerçeğiyle karşılaşan müşrik Araplar, kitap sahibi oldukları, peygambere inandıkları ve gerçeği bilerek konuşabilecekleri için yahudilere başvurmuşlar; “Söyleyin bize, gerçekten Muhammed’e Allah’tan bir söz indirilmiş midir?” diye sormuşlar, onlar da âyette ifade edildiği şekilde cevap vermişlerdir. Allah Resûlü’ne olan düşmanlıklarını ortaya koyup onun nübüvvetini inkâr ederken, kendileri için de büyük bir anlam ifade eden peygamberlik müessesesini kökünden inkâr ettiklerinin farkında bile olamamışlardır. Bu cevap, İslâm düşmanlarının eline güçlü bir silah vermiş ve onlar da halkı İslâm’dan uzaklaştırmak için bunu bir delil olarak kullanmışlardır. Cenâb-ı Hak, her iki düşman ve inkârcı grubu birlikte susturmak üzere, yakînen tanıdıkları, gerçek olduğunu bildikleri ve işlerine gelecek şekilde kullandıkları Hz. Mûsâ ve ona indirilen Tevrât’ı misal vermekte ve onu kimin indirdiğini sormaktadır. Elbette ki onu Allah indirmiştir. O halde aynı Allah’ın, insanlığa bir rahmet, nimet, nur ve hidâyet rehberi olarak Hz. Muhammed (s.a.s.)’e Kur’ân-ı Kerîm’i indirmesi niçin imkânsız olsun:  

92. İşte bu Kur’an, kendinden önceki kitapları doğrulayan, şehirlerin anası olan Mekke halkını ve çevresinde bulunan herkesi uyarman için indirdiğimiz feyiz ve bereket kaynağı bir kitaptır. Âhirete inananlar ona da inanır ve namazlarını vaktinde dosdoğru kılmaya devam ederler.

Evet, işte Kur’an Allah’ın Hz. Muhammed (s.a.s.)’e indirdiği bir kitaptır. O, öyle görmezlikten gelinecek, hiçe sayılacak, inkâr edilecek bir kitap değildir. Aksine o “mübârektir”; hayrı çok, bereketli, mukaddes ve faydası daimî olan bir kitaptır. Kendisine inanıp, talimatları istikametinde yaşayanların dünya ve âhiret hayatları için feyiz, bereket, mutluluk ve huzur kaynağıdır. Kur’an, insanlığa armağan edilen ilk ilâhî kitap da değildir. Ondan önce de ilâhî kitaplar gelmiştir ve Kur’an onları tasdik etmekte, teyid etmekte ve doğruyu yanlıştan ayırmaktadır. Dolayısıyla onlardaki nur ve hidâyet Kur’an’ın tasdikinden geçerek artacak, kuvvetlenecek ve gelişecektir. İslâm’ın tebliğcisi Hz. Muhammed (s.a.s.) de, önce özellikle dinî mânada bütün şehirlerin anası olan Mekke halkını, sonra da peyderpey onun civarında bulunan bütün dünya halklarını bu Kur’an ile uyarmak, yaratılış hedeflerini unutup gaflete düşmüş kitleleri sarsıp kendine getirmek ve gittikleri bâtıl yolların hazin akibetini kendilerine hatırlatmakla vazifelendirilmiştir. Ancak Kur’an’a inanacak kimseler, dünyaya tapan ve şehvetlerinin kölesi olanlar değil, dünya hayatının ötesinde âhiretin olduğuna inanan ve bunun korku ve ümidini yüreğinde taşıyanlar olacaktır. Kur’an’a inanıp onun muhtevasında hayat sürenler ise insanlar arasında dindarlıkları, Allah’a kullukları ve özellikle de namazı vaktinde, şartlarına dikkat ederek kılmalarıyla temayüz edeceklerdir.

Kur’an’ı inkâr edenlere gelince:

93. Allah hakkında yalan uyduran veya kendisine hiçbir şey vahyedilmediği halde “Bana vahiy geliyor” iddiasında bulunan kimseden, bir de: “Allah’ın indirdiğinin benzerini ben de indiririm” diyenden daha zâlim kim olabilir? Sen o zâlimlerin ölümün şiddetli sıkıntıları içinde can çekiştikleri ve meleklerin onlara pençelerini uzatarak: “Haydi çıkarın canlarınızı! Allah hakkında gerçek dışı sözleriniz ve O’nun âyetlerini büyüklük taslayıp kabul etmeyişiniz yüzünden bugün aşağılayıcı bir azapla cezalandırılacaksınız” dedikleri zaman onların hâlini bir görsen.

Müşrikler, Peygamber Efendimiz (s.a.s.)’in Allah’a iftira ettiğini, kendi hayalinden doğan sözleri Allah’a isnat ettiğini söylüyorlardı. Onlardan bazıları da Kur’an ile alay edip: “Duyduk, duyduk! İstesek elbette biz de bunun gibi şeyler söyleyebiliriz. Çünkü bu, öncekilerin masallarından başka bir şey değil!” (Enfâl 8/31) diyorlardı. İşte bu âyette onların bu tür iddialarına cevap verilmekte, Allah’tan gelen bu sözleri Hz. Muhammed (s.a.s.)’in uydurmadığını, kendisine vahyedilmediği halde “Bana vahiy geliyor” diyenin en zalim kimse olacağı hatırlatılmaktadır. Hz. Muhammed (s.a.s.)’in böyle bir haksızlığı yapması olacak şey değildir. Bilinen karakteri, şahsiyeti, doğruluk ve güvenilirliği böyle bir iddiaya uygun düşmemektedir. İnsanlara bile hiç yalan söylemeyen bir kişi, nasıl olur da Allah hakkında yalan söyleyebilir? Kendi uydurduğu bir şey için, “Bunu bana Allah vahyetti” diyebilir? O, böyle bir cür’etin, büyük bir sahtekarlık ve haksızlık olduğunu bilir ve böyle bir şey yapmaz. Dolayısıyla âyet, bir taraftan Hz. Muhammed (s.a.s.)’e gelen sözlerin Allah’ın vahyi olduğunu anlatırken, diğer yandan da doğru söylediği halde onu yalanlayanların, onunla alay edip “ben de böyle sözler indirebilirim” diyenlerin büyük bir günah altına girdiklerini bildirmektedir. Devamında, böyle bir haksızlığa giriftar olanların ölüm anında karşılaşacakları korkunç bir manzaraya dikkat çekilerek kâfirler uyarılır. Bu kimseler ölüm esnasında son derece şiddetli sıkıntılarla yüz yüze gelecekler, can alıcı melekler pençelerini uzatarak, ellerindeki demir balyozlarla vurarak, işkence ede ede ruhlarını çıkaracak, ölümün ağır darbeleri altında bir türlü çıkmak bilmeyen ruhları için: “Haydi çıkarın canlarınızı!” (En‘âm 6/93) diyecekler ve onları işledikleri bu büyük günahları, kibirlenip ayetleri kabule yanaşmamaları sebebiyle pek alçaltıcı, aşağılayıcı bir azapla korkutacaklardır.

Gelen âyette ise bu âyetin devamı olarak kıyamet gününden bir manzaraya, dehşet verici bir safhaya dikkat çekilir:

94. Andolsun ki, sizi başta nasıl tek tek yaratmışsak, şimdi de tek tek yapayalnız huzurumuza geldiniz ve dünyada size verip hayaline daldırdığımız her şeyi arkanızda bıraktınız. Hani işlerinizi tanzimde Allah’ın ortakları olduğunu ileri sürdüğünüz şefaatçilerinizi de yanınızda görmüyoruz! Onlarla aranızdaki bütün bağlar kopmuş ve sizi kurtaracaklarını sandığınız sahte tanrılar yanınızdan kaybolup gitmiştir.

Herkes, dünyada başlangıçta tek olarak yaratıldığı gibi kıyamet günü Allah’ın huzuruna teker teker gelecek. Her bir insan tek başına, ailesiz, malsız, çocuksuz ve yardımcısız olarak, dünyada gönül verdiği, ümit bağladığı kimseleri terk etmiş olarak gelecek. Herkes annesinin karnından çıktığı gibi çıplak, ayakkabısız ve sünnetsiz gelecek. Dünyada kendine bahşedilen nimetleri, malları, mülkleri, evlatları arkasında bırakarak gelecek. Allah’ı bırakıp kendilerine taptıkları, Allah’a ortak koştukları putlar, haklarında şefaat edeceğini sandıkları varlıklar da orada yanlarında olmayacak. Zira müşrikler, putların Allah’ın ortakları ve O’nun nezdinde kendi şefaatçileri olduklarını zannediyorlardı. (bk. Yûnus 10/18; Zümer 39/3) Fakat kıyamet günü aralarındaki bütün ilişkileri kopacak, kesilecek, tarumar olacak. Allah’a ortak sandıkları varlıklar onları terk edecek ve kaybolup gidecekler. Herkes kendi ameliyle ve Rabbiyle baş başa kalacaktır.

İşte istikbalimizi yakından alakadar eden bu gerçekleri göz önüne getirip, üzerinde düşünerek iman ve ihlasla Allah’a yönelmek; O’na karşı bir haksızlık, yanlışlık, nankörlükte bulunmamak ve O’nu fiil ve sıfatlarıyla en güzel şekilde tanımaya çalışmak icab eder. Şöyle ki: 

95. Şüphesiz Allah, daneyi ve çekirdeği çatlatıp yarandır. Ölüden diriyi O çıkarır; diriden ölüyü çıkaran da O’dur. İşte Allah budur. Bu gerçekler karşısında nasıl oluyor da bâtıl sevdâlar peşine düşüp O’na kulluk etmekten yüz çeviriyorsunuz?

Ekinler, otlar ve ağaçlar, tohumları olan dâne ve çekirdeklerin yarılıp çatlaması ve filiz vermesiyle meydana gelir. İşte o dâneleri ve çekirdekleri çatlatıp yaran, ondan bitkileri, meyve ve sebzeleri yaratan kudret, Allah’ın kudretidir. Allah ölüden diriyi, diriden de ölüyü çıkarır. Bize göre ölü durumunda olan dâne ve çekirdekten diri olan ekinler ve ağaçları çıkarır. Mânen ölü olan kâfirin neslinden de mânen diri olan mü’minleri çıkarır. Diriden ölü çıkarma da bunun aksi olarak izah edilebilir. Canlılar ölü maddeleri yiyerek beslenir. Bebeğin bedeni ölü sütü, canlı ete dönüştürür. Canlı bedenden ölü süt çıkar. Yumurtadan tavuk, tavuktan yumurta çıkar. Görüldüğü üzere hayat ve ölüm deveranı, hayatın sırrı ve kâinatın ihtiva ettiği büyük bir mûcizedir. Yüce Yaratıcı akıp giden zamanın her anında ölüden hayat, hayattan ölü çıkarmakta, bu ilâhî kanun mütemâdiyen devam etmektedir. Bunların kendi kendine ve bir tesadüf eseri olması mümkün değildir. Bunların yüce bir kudretin ve ince bir kanunun eseri olduğunda şüphe yoktur. Kâinatta her an yenilenen bu kudret tecellilerini görüp durdukları halde, insanlar nasıl olur da Allah’a kulluktan yüz çevirip, O’ndan başkasına yalvarırlar? Bunu akılla telif etmek zordur.

İlâhî kudretin tecelli ettiği bir diğer yer sabah, gece, güneş ve aydır:

96. Gece karanlığını yarıp sabahı ortaya çıkaran O’dur. O, geceyi bir dinlenme zamanı, güneş ve ayı da vakitlerin tespiti için birer hesap ölçüsü olarak yaratmıştır. Bütün bunlar, kudreti dâimâ üstün gelen, her şeyi hakkiyle bilen Allah’ın takdiridir.

Gece karanlığını çatlatıp yararak fecri söktüren, sabah aydınlığını çıkaran da Allah’tır. Geceyi bir dinlenme zamanı yapmıştır. Güneş ve ayı ince ve şaşmaz bir hesaba göre yaratmıştır. Bunlar, kendileri için belirlenen o ince hesaplara göre hareket ederler. Ayın hem dünya etrafında hem güneş etrafındaki dönüşü; güneşin de uydusu olan bütün gezegenlerle birlikte başka bir merkez etrafında dönüşü belli bir hesaba göre şaşmadan sürer gider. Bunların dönüşleri ve hareketleri bir hesaba göre olduğu gibi, insanlar da zamanlarını bunların düzenli hareketlerine göre hesap ederler. Dünyanın kendi etrafında dönmesi bir günün, güneş etrafında tam bir dönüş yapması bir yılın, ayın dünya etrafında dönmesi bazan otuz bazan yirmi dokuz günden oluşan ayların meydana gelmesini sağlar. Bunlar şüphesiz, karşı konulmaz bir kuvvet ve sınırsız bir ilim sahibi olan Allah’ın koyduğu kanunlara göre olmaktadır.

Peki yıldızlar:

97. O, karanın ve denizin karanlıklarında gideceğiniz yolu bulasınız diye yıldızları sizin için var edendir. Biz hikmetlerini bilecek bir topluluk için, gerçeğin işaret ve delillerini işte bu şekilde detaylarıyla açıklıyoruz.

Allah, yıldızları da kara ve denizin karanlıklarında yönlerini, gidecekleri istikameti bulmalarına yardımcı olmak üzere insanlar için yaratmıştır. Dolayısıyla bunlar, insan üzerinde hâkimiyeti olan ve mabud sayılabilecek varlıklar değil, aksine insana hizmet eden birer lamba ve rahmet alâmetleridir. Şüphesiz ilim sahibi olanlar Allah’ın varlığının delilleri olan bu ibretli hâdiseler üzerinde derinlemesine tefekkür ederek daha çok istifade edebileceklerdir. Ayetlerin haber verdiği bu varlıkların ve hâdiselerin kâinat kitabında, toprak ve denizde, yer ve gökte, bitkilerde ve hayvanlarda, uzayda ve astronomide o kadar fazla tafsilatı vardır ki, bunlardan tam olarak faydalanabilmek de yine ilmî kabiliyeti olup, bu sahalarda sistemli bir şekilde ve derinlemesine araştırma yapabilecek kişilere mahsus durumdur. Bu sebeple müslümanların âyetlerin işaret buyurduğu bu ilmî sahalarda araştırma yapma ve bunları öğrenmeye çalışma vazifeleri vardır.

Sıra insanın yaratılmasında:

98. O, sizi tek bir nefisten yaratandır. Sizin için bir müddet emânet olarak kalacağınız, bir de sürekli kalacağınız bir yer vardır. Biz, gerçeği derinden ve etraflıca kavrama gayretinde olanlar için âyetlerimizi en güzel şekilde açıklıyoruz.

Bu âyet insanın yaratılışındaki kudret ve hikmet tecellilerine dikkat çeker. Allah bütün insanları başlangıç itibariyle tek bir nefisten yaratmıştır. O da umumi kanaate göre Âdem (a.s.)’dır. Ayetteki اَلْمُسْتَقَرُّ (müstakar) kelimesi, “karar kılacak, emniyet içinde oturulacak yer”; اَلْمُسْتَوْدَعُ (müstevda) ise “emanet konulacak yer” mânasındadır. İnsanın yaratılışı dikkate alınarak müstakarra “ana rahmi, yeryüzü”; müstevda‘a da “babanın sulbü, kabir” gibi mânalar verilebilir. Fakat dikkatlice incelendiği zaman bu iki kelimenin insanın ilk olarak yaratılışından başlayıp varlığı devam ettiği müddetçe “içinde bulunduğu” ve “intikal etmeye hazır olduğu” her safhaya işaret ettiği görülür. Bilindiği üzere insan her zaman hem bir karar hem de intikale aday olma, emanet halinde bulunma hallerini birlikte yaşar. Böylece o nihayetinde cennet veya cehennemde karar kılıncaya kadar toprakta, babanın sulbünde, anne rahminde, toprağın üzerinde, yerin altında, kabirde ve mahşer yerinde hem bir karar halini hem de intikale aday emânet halini birlikte yaşar, durur. İşte iki kelime, insanın bir türlü bitmek bilmeyen inişiyle çıkışıyla bu hayat serüvenini anlatır. Ancak ilâhî kudret akışını sergileyen bütün bu ibretli hâdiselerden istifade edebilmek için sadece ilim sahibi olmak yeterli değil, kendini bilmek de şarttır. Zira Cenâb-ı Hak, bu âyetleri ince ve derin bir anlayış ve idrak sahibi olan kimseler için tafsilatlı olarak açıkladığını beyân eder.

Âyette şöyle bir işârî mâna dikkat çeker: Tenler için bir müstakar ve bir müstevda‘ olduğu gibi, insanın gönül âlemindeki sırlar ve gizli durumlar için de bir müstakar ve müstevda‘ vardır. Nice kullar var ki kalbinin karar mekânı şehvetler ve boş arzular vatanı haline gelmiştir. Nice kullar var ki kalbinin karar mekanı zühd ve takvâ durağı olmuştur. Öyle kullar da var ki onların kalplerinin karar mekanları ötesin de ötesindedir. Orada Allah’ın dışında bir düşüncenin yer tutacağı ne bir mesken ne de bir mahal vardır. (Kuşeyrî, Letâifü’l-işârât, I, 305)

Allah Teâlâ, şimdi de dikkatleri yağmura ve onunla neşvü nemâ bulan çimenleri, filizleri, ağaçları, bağları ve bahçeleriyle bitkiler âlemine çeker:

99. O, gökten su indirendir. Biz, her türlü bitkiyi o suyla yetiştiririz. O bitkiden bir filiz, filizden de üst üste dizili dâneler, başaklar çıkarırız. Hurma ağacının tomurcuklarından yere doğru sarkan salkımlar, üzüm bağları, zeytin ve nar bahçeleri çıkarırız. Bunların hepsinin hem birbirine çok benzeyen yönleri, hem de birbirinden çok farklı özellikleri vardır. Her birinin meyvesine bir ilk ortaya çıktığı, bir de olgunlaştığı zaman bakın. Gözünüzün önünde cereyan eden bu işlerde, iman eden bir toplum için elbette nice dersler ve ibretler vardır.

Gökten yağmuru indiren ve bununla çeşitli renklerde ve lezzetlerde bitkiler, tahıllar, meyveler ve sebzeler bitiren şüphesiz Cenâb-ı Hak’tır. Bu kadar güzel renkler, bu kadar göz alıcı, gönül okşayıcı bağlar ve bahçeler kör bir tesadüfün eseri olamaz. Bütün bu hâdiseler her şeyi bilen, her şeye gücü yeten, istediği her şeyi dilediği gibi yapabilen bir Yaratcı’nın eseridir. Dolayısıyla bunlarda etrafında olup bitenleri ibretle izleyen ve bunları yaratan kudrete inananlar için hakikati gösteren açık deliller bulunmaktadır.

Âyetle alakalı şöyle bir işârî izah yapılmıştır: Allah Teâlâ, ilâhî yardım göğünden hidâyet yağmurunu indirir. Onunla bir taraftan zühd ve fetva ehlinin, diğer taraftan aşk ve takvâ ehlinin manevî mertebelerine göre çeşit çeşit mârifetler ve sırlar çıkarır. Çünkü, kalp bir bahçe gibidir, ondan istidatlı olduğu bitki çıkar. Her bitki çıktığı toprağın tercümânıdır. (Bursevî, Ruhu’l-Beyân, III, 97)

Gözümüzün önünde her an cereyan edip duran bunca ilâhî işaret ve delillere  rağmen Allah’ı tanımamak ve O’na ortaklar koşmak gerçekten şaşılacak bir durumdur:

100. Buna rağmen tuttular, cinleri Allah’a ortak koştular; halbuki onları da Allah yaratmıştır. Bir de kesin bir bilgiye dayanmaksızın O’na oğullar ve kızlar yakıştırdılar. Allah, onların ileri sürdükleri bütün bu nitelemelerden sonsuz derecede uzak ve çok yücedir.

Araplar, cinlerin bir takım ilâhî güç ve kabiliyet sahibi olduklarına inanır, zararlarından korunmak için tedbirler alır, hoşnut­luklarını kazanmaya çalışır, bunun için cinler adına kurban keserlerdi. Ayrıca on­lar, cinlerin kâhinlere gökten haberler getirdiğine, şeytanların da şairlere ilham verdiğine inanır; böylece Allah ile bu gizli varlıklar arasında bir bağ kurarlardı. (bk. Saffât 37/158) Yine bir kısım câhiliye Arapları şeytanın şer ilâhı oldu­ğuna inanır, melekleri Allah’ın askerleri, cinleri de şeytanın askerleri sayarlardı. Hâsılı bu âyette göz­le görülmeyen bazı varlıkların, özellikle cinlerin ulûhiyetine inananların bu bâtıl itikatlarının doğru olmadığı beyân edilir. Çünkü hem o ortak koşanları hem de koştukları ortakları yaratan Allah’tır. Yaratılmış olan şeyler nasıl ilâh olabilir, Yüce Allah’a ne şekilde ortak olabilirler? Yine bir kısım yanlış itikat sahipleri, hiçbir kesin bilgiye dayanmadan, söylediklerinin yanlış mı doğru mu olduğuna bakmadan, işin aslını bilmeden, körü körüne Allah’a oğullar ve kızlar isnat etmişlerdir. Yahudiler Uzeyr’in, Hıristiyanlar Mesih’in Allah’ın oğlu olduğunu; müşrikler de meleklerin Allah’ın kızları olduğunu söylemişlerdir. Allah Teâlâ, şânına lâyık olmayan bütün bu isnatların ve sıfatların hepsinden çok uzak, çok münezzeh ve çok yücedir.

Çünkü:

101. O, gökleri ve yeri hiç yoktan, eşsiz ve benzersiz şekilde yaratandır. Eşi olmadığı halde O’nun nasıl çocuğu olabilir ki? Her şeyi O yaratmıştır ve O her şeyi hakkiyle bilendir.

Allah Teâlâ’nın güzel isimlerinden biri olan اَلْبَد۪يعُ (Bedî‘), “varlıkları daha önce bir örneği olmaksızın yoktan ve benzersiz bir mükemmellikte yaratan” demektir. Allah, gökler ve yerden, bütün ülvî ve süflî âlemden hiçbir şey yokken; örnek alınacak hiçbir kanun, asıl, madde, şekil ve numûne mevcut değilken ilk önce bunları benzersiz meydana getiren ve yaratan, her türün ilk ferdini, ilk örneğini yaratıp yoktan vücuda getirendir. Ayetteki “göklerin ve yeri yoktan, eşsiz ve benzersiz bir şekilde yaratan” (En‘âm 6/101) ifadesiyle, göklerin ve yerin eşsiz ve örneksiz yaratılmış olduğuna işaret edilmekle beraber, aslında onları eşsiz bir şekilde yaratan Allah Teâlâ’nın herhangi bir dengi, eşi ve benzeri bulunmasını tasavvur etmenin dahi ihtimal dâhilinde olmadığı bildirilir. O halde O’na çocuk isnat etmek de yanlıştır. Hem eşi olmadığı, her şeyi O yarattığı ve her şeyi hakkiyle bilen de O olduğu halde O’nun çocuğu olduğu nasıl düşünülebilir ki?

Netice itibariyle:

102. Rabbiniz Allah işte O’dur. O’ndan başka ilâh yoktur. O, her şeyi yaratandır. Öyleyse yalnız O’na kulluk edin. Her şeyin dizginini elinde tutan, her işte kendisine güvenilip dayanılan O’dur.

Anlatılan bu yüce ve eşsiz sıfatları taşıyan, kendinden başka ilâh olmayan ve her şeyin yaratıcısı olan Allah, şüphesiz kulluk edilmeye layık yegâne varlıktır. O halde başkalarını bırakıp sadece O’na kulluk etmek lazımdır. Allah her şeye vekîldir. Her hususta ve her şeye karşı O’na dayanılır ve tevekkül edilir. İşler O’nun tasarruf ve idâresine teslim edilir. Çünkü vekîl, vekil kılındığı işlerin tümünü eksiksiz yerine getirebilen kişi demektir. Dolayısıyla kullar işlerine Allah’ı vekil kılmalı, dünyevî ve uhrevî sıkıntılardan kurtarması için ibâdetlerini vesile yapmalıdırlar.

Şeyh Ebû Hamza Horasânî (r.h.)’ın başından geçen şu hâdise Allah’ı vekil kılmaya güzel bir misaldir. O, şöyle anlatıyor:

Bir yıl hacca gidiyordum. Yolda bir kuyuya düştüm. Yardım isteme konusunda nefsimle mücadele ettim. Kendi kendime: “Allah’a yemin olsun ki kimseden yardım istemeyeceğim” dedim. Daha bu düşünce kafamdan gitmeden kuyunun başına iki adam geldi. Biri diğerine: “Gel şu kuyunun ağzını kapayalım da içine kimse düşmesin” dedi. Kamış ve çerçöp getirip kuyunun ağzını kapadılar. Bağırıp yardım isteyeyim diye niyetlendim, sonra kendi kendime: “Onlardan sana daha yakın olana sığın” dedim ve sustum. İşimi Allah’a ısmarladım. Bir saat geçmişti ki bir şey gelip kuyunun ağzını açtı ve ayağını sarkıttı. Sanki ondan çıktığını hissettiğim bir sesle: “Bana yapış” diyordu. Ayağına yapıştım ve beni kuyudan çıkardı. Bir de ne göreyim karşımda bir yırtıcı hayvan! Beni kurtarıp çekip gitti. Bu arada bana hâtiften: “Ey Ebû Hamza! Telef edici bir hayvanla seni helak olmaktan kurtarmamız daha güzel değil mi?” diye bir ses geldi. (Bursevî, Ruhu’l-Beyân, V, 434-435)

Şunu ifade etmek gerekir ki, naklettiğimiz bu menkıbe doğru ve güzel olsa da, bu ancak tevekkül konusunda Ebu Hamza mertebesinde olanlar için geçerlidir. Dolayısıyla sıradan insanların kendisini o mertebede görmemesi ve mânevî hali nasıl bir tevekküle müsaitse ona uygun davranması gerekir. Ancak kul Allah’a tevekkül ederken, O’nun zatı ve sıfatlarıyla ilgili şu hususu dikkatten uzak tutmamalıdır:

103. Gözler O’nu göremez, fakat o gözleri görür. O, yarattıklarının ihtiyacını bütün incelikleriyle bilip karşılayan ve her şeyden haberdâr olandır.

Allah Teâlâ, beşeri duyularla idrak edilemeyecek derecede pek yüce ve aşkın bir varlıktır. Gözler O’nu göremediği gibi, kalpler ve akıllar da O’nun mâhiyetini idrakten acizdirler. Fakat O, hem kendini göremeyen gözleri görür, hem kendini idrak edemeyen kalp ve akılları ihata eder. O’nun görmesinin ve bilmesinin kuşatmadığı hiçbir şey düşünülemez. Ehl-i sünnet âlimleri bu âyeti kerîmeyi delil getirerek Allah Teâlâ’nın dünyada görülemeyeceğini; fakat bir kısım âyet (bk. Kıyâmet 75/22-23) ve hadislerin (bk. Buhârî, Tevhid 24; Müslim, Mesâcid 211) haber verdiği gibi âhirette müminler tarafından görüleceğini söylemişlerdir.

Allah’ın güzel isimlerinden biri olan اَللَّط۪يفُ (Latîf), “her şeyi en ince teferruatına kadar eksiksiz bilen; kullarına karşı son derece merhametli, lütufkâr olan, yumuşaklıkla muamele eden” demektir. Dolayısıyla bir muamelede yumuşaklıkla idrakte keskinlik bir araya geldiğinde “latîf”in mânası tam olarak ortaya çıkmış olur. Şüphesiz ilimde ve muamelede bu vasfa sahip olmanın kemâl derecesi sadece Allah Teâlâ için sözkonusudur. Kulun “Latîf” isminden alacağı nasip insanlara rıfk ile muamele etmek, onları yumuşaklıkla Allah’a davet edip âhiret saadetine ulaştırmaya çalışmak, bunları yaparken de taassup, kabalık ve düşmanlık göstermemektir. اَلْخَب۪يرُ  (Habîr) ise “her şeyden, mülk ve melekût âleminde meydana gelen her olaydan, hareket eden her zerreden, özelikle kullarının her türlü söz, fiil ve davranışlarından haberdar olan” mânasındadır. “Habîr” isminden kulun nasibine düşen ise kendi âleminde olup bitenlerden haberdar olmasıdır. Kulun âlemi ise kalbi, bedeni ve kalbin muttasıf olduğu gizli sıfatlardır. Bu sıfatlar aldatmak, hıyanet, dünyanın peşinde dolaşmak, kötülüğü gizlemek, iyiliği açığa vurmak, aslında öyle olmadığı halde ihlaslı görünmektir. Bu kötü sıfatlardan kurtulmayı ancak engin bir bilgi sahibi olan, nefsini bilen, onunla yakından ilgilenen, onun hile, oyun ve aldatmacalarını tanıyan, nefsinin kötü isteklerini reddeden, onu düşman tanıyan ve ona karşı daima dikkatli olan kimse bilir. Ancak böyle kullar, “Habîr” isminden nasip almaya liyakat kazanabilirler.

Kulda bu ilâhî sıfatların tecelli etmesi için, akıl ve kalpleri aydınlatıp onlara doğru yolu gösteren âyetlere kulak verilmeli ve gereği yapılmalıdır:

104. Şüphesiz size Rabbinizden gerçeği gösteren deliller geldi. Artık kim gözünü açıp gerçeği görürse faydası kendisine; kim de gözünü kapatıp körlük yaparsa zararı kendisinedir. O halde de ki: “Ben sizin başınızda bir koruyucu ve bir gözetleyici değilim.”

 اَلْبَصَائِرُ (basâir), “basîret” kelimesinin çoğuludur. Göze göre görme ne ise, kalbe göre basîret de odur. Basîret, Allah’ın kalplere yerleştirdiği ilâhî bir nurdur. İnsanın görmesine sebep olan görme nûruna “göz” denildiği gibi; kalbin görmesini sağlayan ve dilimizde “kalp gözü” diye de bilinen idrak edici kuvvete de basîret denilir. Bu kelime, özellikle insandaki akıl, zekâ, anlayış ve firâsetin gizli veya açık herhangi bir işi büyük bir dikkat ve nüfuzla gerektiği şekilde kavrayabilecek derecede açık ve parlak olması halini ifade eder. Bununla beraber basîrete, “delil, hüccet, burhan, şâhit, iman nazarıyla ibret alınacak hidâyet sebepleri” gibi mânalar da verilmiştir. Çünkü bunlar, kişinin anlayış gücünü kuvvetlendirir, basîret ve idrakinin açılmasına vesile olur. Dolayısıyla Allah’tan geldiği haber verilen “basîretler”den maksat Kur’an; onun haber verdiği tevhit, nübüvvet, öldükten sonra dirilme, hesap ve ceza gibi hususlarla alâkalı deliller; insandaki düşünme, anlama ve öğrenme melekesidir. Bu âyet, insanın gerçeği öğrenmesinin ve hakikate ulaşmasının ancak gerçeği anlamayla mümkün olabileceğini gösterir. Şu halde kim basîretini çalıştırıp kendisine ulaşan delillere dayanarak ilâhî hakikatleri görür ve ona iman ederse, bunun faydası şüphesiz o kimseye ait olacaktır. Körlük yapıp, gözünü ve gönlünü bu delillere kapatan kişi ise bunun vebâlini mutlaka kendisi çekecektir. Peygamber onlar üzerinde bir bekçi, bir koruyucuyu değildir. O sadece dinin emir ve yasaklarını tebliğ eden güvenilir bir peygamberdir.

Âyetin işâret ettiği şu mânalar dikkat çekmektedir: Allah Teâlâ, dünyadaki varlıkları ve orada kendileri için hazırlanan yiyecek, içecek, giyecek ve nikahlanacakları eşleri görmeleri için insanların bedenlerine göz ve görme kabiliyeti vermiştir. Aynı şekilde her kulun kalbine, o gözlere de duygularla ulaşılamayn âlemlere yerleştirilen hakikatleri kendisiyle görebileceği bir basîret gözü vermiştir. Şimdi kim basîret gözüyle, ebedî olan yüce âhiret mertebelerine bakar da Allah’a yakınlığın derecelerini ve has kullara hazırlanan hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşerin aklından geçmemiş olan nimetleri görürse, bu nimetleri elde etmeye çalışır. Allah’ın yoluna girip o yolda yürümeye yönelir, alçak dünyadan yüz çevirir, ziynetlerini ve fânî şehvetlerini terk eder. İşte insanın gerçek mutluluğu, izzet ve şerefi elde etmesi budur. Allah’ın ise kimseye ihtiyacı yoltur. Kim de basîret gözüyle bu yüksek makamlara bakmaz, kalıbının gözüyle dünya ve süslerine meyleder de dünyanın şehvetlerinden ve hayvanî isteklerinden lezzet almaya dalarsa basîreti kör olur. Âyet-i kerîmede: “Ne var ki kör olan, başlardaki gözler değil, gerçekte kör olan sinelerdeki gönüllerdir!” (Hac 22/ 46) buyrulur. Bu durum, insanın uğrayacağı en büyük bedbahtlık ve hüsrandır. (Bursevî, Ruhu’l-Beyân, III, 105)

Bedbaht olmamak ve zarar etmemek için kulun uyanık olması, bunların alametlerini bilerek ondan sakınması ve kendini saadete ulaştıracak yollara girmesi lazımdır. Bedbahtlığın alâmeti, gözün kuruması, kalbin katılığı, dünya sevgisi ve uzun emellerdir. Saadetin alâmeti ise sâlihleri sevmek, onlara yakın olmak, Kur’an tilâveti, geceleri uyanık olmak, âlimlerin meclisinde bulunmak ve kalp yumuşaklığıdır. Değişik şekil ve muhtevada bildirilen Kur’an âyetlerinden yararlanacak olanlar da bunlardır:

105. Biz âyetleri böyle döne döne, türlü türlü açıklıyoruz ki gerçeği anlasınlar. Kâfirler: “Sen bunları bir başkasından ders almışsın, bize anlatıyorsun” diyeceklerdir. Ama biz diliyoruz ki, öğrenmek niyetiyle araştıranlar için gerçeği Kur’an’da apaçık ortaya koyalım.

Yüce Rabbimiz, Kur’ân-ı Kerîm’de dini hakikatleri kullarının idrakine sunmak üzere, içlerinde va‘d, tehdit, nasihat, uyarma bulunan âyetleri hem bu sûrede hem başka sûrelerde geniş geniş, döndüre döndüre, evire çevire açıklamaktadır. Burada âyetleri bu şekilde açıklamanın iki hikmeti üzerinde durulur:

Birincisi; inkârcıların: “Sen bunları bir başkasından ders almışsın, bize anlatıyorsun” (En‘âm 6/105) demeleri içindir. Çünkü ona indirilen âyetler, tahsil etmeye ve incelemeye dayanan birçok ilimler ihtiva etmektedirler. Bir ümmî, anadan doğduğu gibi okuması yazması olmayan bir kimse bunları bilemez. Kâfirlerin zanlarına göre bunlar vahiyle de olmayacağına göre, demek ki o, kimsenin haberi olmadan gizlice ders almıştır. Zira bunları bilebilmesinin başka yolu yoktur.

İkincisi; bilecek ve anlayacak olanlara Kur’an âyetlerinin güzel bir şekilde açıklanmasıdır:

106. Rasûlüm! Sen, Rabbinden sana ne vahyediliyorsa ona uy. O’ndan başka ilâh yoktur. Müşrikler ne derse desin aldırma, onlara ehemmiyet verme.

107. Eğer Allah dileseydi onlar Allah’a şirk koşmazlardı. Seni onların başında bir koruyucu ve gözetleyici yapmadık. Sen onların yaptıklarından sorumlu bir vekil de değilsin.

Peygamberin vazifesi, Rabbinden gelen vahye öncelikle kendisinin iman edip uyması, Allah’tan başka ilâh olmadığını kabul etmesi, müşriklerden yüz çevirmesi; sonra da insanları kendisi gibi davranmaya davet etmesidir. Allah dileseydi müşrikler şirk koşmazdı. Fakat ilâhî taksimat ve hikmet, insanlardan kiminin kendi ihtiyarlarıyla iman etmelerine, kiminin de şirk, küfür gibi sapıklık yollarına gitmelerine imkân verecek şekilde tecelli etmiştir. Bu sebeple Allah Resûlü (s.a.s.)’in tebliğ vazifesi vardır fakat  inkârcılar üzerinde koruyuculuk ve bekçilik yapmak gibi bir mesuliyeti yoktur. Ancak Peygamber’in de mü’minlerin de gerek dini tebliğ ederken gerekse diğer beşerî ilişkiler esnasında insanların inançlarına saygı adına dikkatli olmaları istenerek şöyle buyruluyor:

108. Onların Allah’tan başka taptıkları hakkında kötü konuşmayın ki, onlar da haddi aşarak bilgisizce Allah hakkında kötü sözler söylemeye kalkışmasınlar. Biz her ümmete yaptıkları işleri böyle süslü gösterdik. Sonra onların dönüşleri Rablerine olacak, O da yapmakta oldukları şeyleri bir bir kendilerine haber verecektir.

Çirkin söz söyleme, sövüp sayma Resûl-i Ekrem (s.a.s.)’in yüce ahlâkıyla bağdaşmadığı için ona böyle bir uyarıda bulunulmasına gerek kalmamış ve hitap diğer mü’minlere yönlendirilmiştir. Bu âyete göre başkalarına, onların inançlarına ve kutsal saydıkları değerlere hakaret etmek İslâmî edep ve ahlâkla bağdaşmadığı gibi, İslâm’ın izzetine de za­rar getirir. Anlaşılan o ki bazı müslümanların müşrikler ve inançları hak­kındaki ölçüsüz sözleri onları taşkınlığa sevk etmiş; doğrudan doğruya Allah’a sövmek maksadıyla olmasa bile, öfkeye kapılarak müslümanların kutsal inançları­na sövüp saymaya kalkışmışlardır. Dolayısıyla bu âyette müslümanların bu durumlara imkân verecek söz ve davranışlardan kaçınmaları emredilmektedir. Zira saygı ve neza­ket, muhatabın gönlüne tesir etmenin en mühim yolu iken, hakaret ve küfür ise muhatabın sadece düşmanlık duygularını kabar­tır; inatlaşma, sertleşme ve giderek çatışmaya yol açar.

Âyetin “Biz her ümmete yaptıkları işleri böyle süslü gösterdik” (En‘âm 6/108) kısmı, psikolojik ve sosyolojik bir kanuna işaret etmektedir. O da şudur: İnsanların yaptıkları işler, onların düşünce ve niyetlerine dayanır. Zihinde düşüncenin teşekkülü, Allah’ın insanın içinde ve dışında yarattığı kanunların çalışmasıyla gerçekleşir. İnsan içine doğan çeşitli düşüncelerden birini cazip görür, onu diğerlerine tercih eder ve ona göre de hareket eder. Bu tercihinde insan serbesttir, beğendiğini yapar. Şimdi düşüncelerin oluşumundan seçimine kadar her şey Allah Teâlâ’nın yaratma alanında olduğundan, kişinin içinde uyanan düşüncelerden birini beğenmesi, âyette, Allah’ın o düşünceyi ona süslü göstermesi şeklinde ifade buyrulmuştur. Çünkü beynin ve kalbin işleme tarzı, hep Allah’ın yaratığı kanunlara bağlıdır. Allah’ın bu kanunları, iyiliği tercih edene iyiliği, kötülüğü tercih edene de kötülüğü cazip göstermektedir. Ayrıca ayette, alışkanlığın çirkin işleri, bunları yapanların gözünde cazip hale getirdiğine de bir işaret bulunmaktadır.

Gelen âyetler, kâfirlikte diretenlerin ruhî durumlarına ve psikolojik alt yapılarına projektör tutmaktadır:

109. Kendilerine bir mûcize geldiği takdirde ona kesin olarak inanacaklarına dair var güçleriyle Allah’a yemin ettiler. De ki: “Mûcizeler ancak Allah katındadır.” İstedikleri mûcize gelse bile, yine ona inanmayacaklarının farkında değil misiniz?

110. Biz onların gönüllerini ve gözlerini çeviririz de daha önce inanmadıkları gibi mûcizeyi gördükten sonra da iman etmezler. Neticede biz onları azgınlıkları içinde basîretsiz bir halde dolaşıp durmak üzere kendi hallerine terk ederiz.

Allah Resûlü (s.a.s.) İslâm’ı tebliğ ederken münkirlerin şiddetli tepkileriyle karşılaşıyordu. İman etmelerini çok arzu etmesine rağmen, onlar tam aksine küfürde inat ve ısrar ediyor; inanmaları için Peygamberimizden olur olmaz mûcizeler istiyorlardı. Muhtemelen sahâbe-i kirâm da zaman zaman, iyi niyetleri sebebiyle, kâfirlerin mûcize talebinde samimi olduklarını düşünüyor, bir mûcize gösterildiği takdirde iman edebileceklerini zannediyorlardı. Âyetler, kâfirlerin bu taleplerinde samimi olmadıklarını, mûcize gösterildiğinde bile iman etmeyeceklerini, mü’minlerin bu gerçeğin farkında olmaları gerektiğini haber verir. Çünkü onların mûcize talebindeki niyetleri inanmak değil, Allah Râsûlü (s.a.s.)’i güç durumda bırakmaktı. Bu bozuk niyetleri ve çirkin tutumları sebebiyle, Allah onların gönüllerini ve gözlerini çevirir; gönülleri bir tarafa gözleri başka bir tarafa döner, şaşkınlık ve tereddüt içinde kalırlar. Daha önce iman etmedikleri gibi, mûcizeyi gördükten sonra da uyanıp gerçeği anlamazlar; basîretsizlikleri ve azgınlıkları içinde körü körüne yuvarlanıp giderler.

Kur’ân-ı Kerîm’de münkirlerin ne tür mûcizeler talep ettiklerine dair bilgiler yer alır. Gelen âyette onların bir kısmına temas edilmekte ve bunların gerçekleşmesi halinde bile inatçı kâfirlerin hidâyete erişmelerinin zor olacağı bildirilmektedir:

111. Eğer onlara istedikleri gibi melekleri indirseydik, ölüler dile gelip kendileriyle konuşsaydı ve her şeyi toplayıp şâhit olarak karşılarına getirseydik, Allah dilemedikçe yine de onlar iman edecek değillerdi; fakat onların çoğu bilmezler.

Buna göre:

›  Onların “Elçi olarak bize gökten melekler indirilmeli değil miydi?” (Furkan 25/21), “Eğer doğru söylüyorsan, bize melekleri getirip göstersene!” (Hicr 15/7) diye istedikleri mûcize gösterilerek bütün melekler indirilse,

›  “Eğer öldükten sonra dirileceğimiz iddiasında doğru ve samimi iseniz, haydi atalarımızı diriltin de görelim” (Duhân 44/36) diye istedikleri mûcize de gerçekleşse ve ölüler dile gelip kendileriyle konuşsa, onlara gerçekleri söylese,

›  “Ya da Allah ve meleklerini karşımıza getirmelisin, onlar da senin doğruluğuna şâhitlik etmelidir” (İsrâ 17/92) diye istedikleri mûcize de gösterilse ve her şey kefil olarak karşılarına getirilip toplansa, Allah dilemedikçe hiçbir zaman iman etme ihtimali yoktur. Bu sebeple onlara mûcize göstermek boşunadır. Fakat pek çoğu, her türlü mûcize gelse bile Allah dilemedikçe hiçbir şey yapamayacaklarını bilmezler de, sadece kendilerine güvenir, azgınlık ve inatlarında devam etmek üzere öyle yalan yere yemin ederler. Bu ise şeytanın aldatmasından başka bir şey değildir:

112. İşte biz her peygamberin karşısında insan ve cin şeytanlarından oluşan bir düşman şebeke var etmişizdir. Bunlar, aldatmak için birbirlerine yaldızlı sözler fısıldayıp dururlar. Şayet Rabbin dileseydi böyle yapamazlardı. Bu bakımdan onları, uydurdukları yalanlarla başbaşa bırak!

113. Şeytanlar bu fısıldaşmayı, âhirete inanmayanların gönülleri ona aksın, sonra büsbütün ısınıp ondan zevk alır hâle gelsin ve zâten tabiatleri hâline gelmiş günahları işlemeye devam etsinler diye yaparlar.

Âyet-i kerîmeler, müşriklerin sert düşmanlıklarıyla karşılaşan Peygamber Efendimiz ve müslümanları teselli etmektedir. Allah Teâlâ onları böyle büyük bir düşmanlıkla karşı karşıya getirdiği gibi, aynı şekilde ondan önceki bütün peygamberlere de insan ve cin şeytanlarını düşman yapmıştır. Bu, ilk defa ortaya çıkan bir durum değil, başlangıçtan beri her bir peygamber için geçerli olan bir durumdur. Ne zaman bir peygamber Allah’a davet etmek ve doğru yolu göstermek için geldi ise, tüm şeytânî kuvvetler, onu vazifesinde başarısızlığa uğratmak için hemen harekete geçmişlerdir. O halde onların düşmanlıklarına üzülmeye gerek yoktur. Bilakis bu düşmanlıklara rağmen, her türlü engeli aşarak tebliğin başarılı olması için çalışmak gerekmektedir. O insan ve cin şeytanları, aldatmak için birbirlerine yaldızlı bir takım sözler fısıldarlar. Bundan özellikle cin şeytanlarının insan şeytanlarına fısıldadıkları sözler anlaşılmaktadır. (bk. En‘âm 6/121) Ancak insanları yaldızlı sözlerle kandırıp yoldan çıkaran insanlar da şeytan olarak nitelendirilmişlerdir. Bunların şeytanla ortak vasfı, fısıltı ile, gizli gizli sözlerle kandırmak, kalplere kötü düşünceler aşılamaktır. Bu “yaldızlı sözler”; insanları Kur’an’a ve kendilerini Hakk’a davet eden peygambere karşı isyana tahrik etmek için şeytanların kullandığı tüm planlar, vasıtalar, şüpheler ve aldatmacalardır. Nitekim Nâs sûresinde de insanların göğüslerine kötü düşünceler fısıldayan cin ve insan şeytanlarından Allah’a sığınılması emredilir.

Allah Resûlü (s.a.s.) Ebu Zer (r.a.)’a: “Cin ve insan şeytanlarından Allah’a sığındın mı?” diye buyurur. O, “insandan da şeytan mı var?” diye sorunca Efendimiz: “Evet, onlar cin ve şeytanlardan daha şerlidirler” diye cevap verir. (Nesâî, İstiâze 48; Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 108)

Malik b. Dinar der ki. “İnsanlardan olan şeytanlar benim için cinlerden olan şeytanlardan daha tehlikelidir. Çünkü Allah’a sığındığım zaman cin şeytanları kaçar giderler. Fakat insan şeytanları gelip göz göre göre beni günaha sürüklemeye çalışırlar.”

Şayet Allah isteseydi şeytanlar insanları kandırmaya çalışmazlardı; onlardan bu özelliği alabilirdi. Fakat ilâhî hikmet onların bu şekilde hareket etmelerine müsaade buyurmuştur. Bu durum, insanın dünyada imtihan ediliyor olmasının tabii bir gereği olarak karşımıza çıkmaktadır. Şu kadar ki, Allah’ın şeytanların yaptıklarına izni var rızâsı yoktur; meleklerin yaptıklarına ise hem izni hem rızâsı vardır.

Şeytanların aldatıcı yaldızlı sözlerine en çok âhirete inanmayanlar kanarlar. Gönülleri ona doğru meyleder, akar. Onlardan pek hoşlanırlar; meftûn olur, keyf alırlar. Tevbe edip kendilerine gelmeleri gerekirken, aksine aldatıldıklarının farkında olmaksızın daha önce işledikleri günahları işlemeye devam ederler. Halbuki âhirete kesinkes inananlara bunların bir tesiri olmaz; onlar bu yaldızlı sözlere aldanmazlar; kulluk vazifelerini hakkiyle yerine getirmeye çalışırlar.

Âyet-i kerîmelerde şu işaretlerin olduğu söylenebilir: Allah’a vuslat yolunda yürüyenlerin bu uğurda çektikleri belâlar, onları yüksek makamlara ulaştıracak binekler gibidir. Bu yolda en büyük ve en zor belâ, düşmanların alay etmeleridir. Manevî yolda en yüksek mertebeye sahip olanlar peygamberler olduğu için, kâfirlerin onlara olan düşmanlığı da aynı derecede şiddetli olmuştur. Bu iptilâlar onlar için daimî bir terakki ve mânen yücelme vesilesi halinde lutfedilmiştir. Âyetteki “insan şeytanları” ifadesi, kötülüğü çok emredici olan nefs-i emmâre’ye işarettir. O, düşmanların en azgını olduğu için Kur’an’da geçtiği başka yerlerin aksine burada cinlerden önce zikredilmiştir. Böylece, nefsin esiri olanların düşmanlığının şeytanlarınkinden daha şiddetli ve başa çıkılması zor olduğuna işaret edilmiştir. Çünkü insanın kurduğu tuzaklar yanında şeytanınki zayıf kalır. Bu bakımdan gönül ehli olanlar, nefislerinin esiri olanların yaldızlı bâtıl sözlerine kulak asmazlar. Aksine düşmanların düşmanlığı arttıkça Allah dostlarının îmanı daha da güçlenme imkanı bulur. (Bursevî, Rûhu’l-Beyân, III, 115)

Her türlü düşmanlık karşısında imanın daha da kuvvetlenmesinin sırrı, yalnızca Allah Teâlâ’yı hâkim olarak tanımak ve O’nun hükümlerini açıklayan Kur’ân-ı Kerîm’i tüm insanlık hayatının yegane ölçüsü kılmaktır:

114. Rasûlüm, onlara şunu söyle: “İçinde neyin doğru, neyin yanlış olduğu iyice açıklanmış olarak size kitabı indiren Allah iken, aramızdaki anlaşmazlıkları çözmede O’ndan başka bir hüküm koyucu mu arayacağım?” Kendilerine kitap verdiğimiz kimseler, Kur’an’ın gerçeğin ta kendisi olarak Rabbinden indirilmiş olduğunu bilirler. Öyleyse sakın şüphe edenlerden olma!

Allah Teâlâ Kur’ân-ı Kerîm’i, hiçbir şüpheye mahal kalmayacak şekilde hakkı bâtıldan, doğruyu yanlıştan ayırmak üzere geniş geniş açıklamalar ihtiva eden bir kitap olarak inzal buyurmuştur. Dolayısıyla bunun dışında başka bir delil veya mûcize istemeye ihtiyaç yoktur. Elimizde Allah’ın hükmünü bize bildiren böyle bir kitap varken, mes’elelerin izahında ve anlaşmazlıkların çözümünde tutup Allah’tan başka bir hakem aramak boşunadır. Üstelik daha önce kendine kitap verilmiş olanlar, yani yahudi ve hıristiyanlar, bunlar içinde de özellikle İslâm’la şereflenenler Kur’an’ın Allah’tan gelen hak bir kitap olduğunu bilirler. O halde ne Kur’an hakkında herhangi bir şüphe taşımaya, ne de içinde Allah’ın hükümlerini taşıyan o kitaptan başka bir hüküm kaynağı aramaya gerek vardır. Çünkü:

115. Rabbinin sözü doğruluk yönüyle de, adâlet yönüyle de mükemmeldir. O’nun sözlerini değiştirebilecek hiç kimse yoktur. O her şeyi hakkiyle işiten, kemâliyle bilendir.

Kur’ân-ı Kerîm’den daha doğru ve daha adil bir söz yoktur. Onda bir tarafta çeşitli haberler veren bilgiler, diğer tarafta bir kısım emir ve yasaklar içeren hükümler yer almaktadır. Haberde aranan doğruluk, hükümlerde aranan ise adâlettir. Kur’ân verdiği haberleri ve va‘dler yönüyle tamamen doğrudur, gerçeğin ta kendisidir; yalandan ve şüpheden uzaktır. Kanunları ve hükümleri yönüyle de tamamen âdildir; zulümden ve eğri büğrülükten uzaktır. Üstelik Allah’ın kelimelerini, âyetlerini değiştirebilecek, ona karşı hakimlik, düzelticilik yapacak hiçbir şey, hiçbir kimse yoktur. Ne kimse O’nun kelimelerini kaldırıp yerine daha doğru ve daha adâletlisini koyabilir, ne de aynısını getirebilir. Söz O’nun sözü, kanun O’nun kanunu, kitap O’nun kitabı, hüküm O’nun hükmüdür. Şu halde Allah’tan başka bir hakem aramak nasıl mümkün olabilir!

O halde:

116. Eğer yeryüzünde bulunanların çoğuna uyacak olursan, onlar seni Allah yolundan saptırırlar. Çünkü onlar yalnız zanlarına göre hareket eder ve sadece asılsız tahminlerle yalan söylerler.

117. Şüphesiz Rabbin, kendi yolundan sapanları çok iyi bilir; doğru yolu bulanları da çok iyi bilir.

Dinî ve dünyevî meselelerde insanların çoğunluğunun belli bir görüş, inanç ve yaşayış biçimini seçtiğine bakarak, sadece bura­dan hareketle bunun doğru olduğunu zannetmek ve onlara tabi olmak her zaman isabetli değildir. Zira bu çoğunluk, inançlarını ve hayat tarzlarını belirlerken ilâhî emirlere, akl-ı selime, gerçek bilgiye ve temiz vicdana dayanmak yerine bir takım kuruntulara, zan ve tahminlere de dayanıyor olabi­lirler. Bunlara uyulduğu takdirde doğru olandan uzaklaşılacağı ve yanlış yollara sapılacağı âşikârdır. O halde doğru olan, çoğunluğun hangi yolu izlediğine bakmak değil, Allah’ın razı olacağı hayat tarzının nasıl olduğunu öğrenmek ve ona tabi olmaktır. Tek başına da kalsa inanç ve kararlılıkla o yolda yürümektir. Zira Allah’ın istediği şekilde yaşayanlar doğru yolda olacak, bunu terk edenler ise doğru yoldan sapacaklardır. Her iki grubu da şüphesiz Allah en iyi bilmektedir.

Şimdi, yenilip yenilmeyecek etler konusunda doğru yolu göstermek üzere şöyle buyruluyor: 

118. Eğer Allah’ın âyetlerine hakkiyle inanmış mü’minlerseniz, O’nun ismi anılarak kesilmiş hayvanların etlerinden yiyin.

119. Allah’ın ismi anılarak kesilmiş hayvanların etlerini yemenize engel olan nedir? Oysa Allah, zarûret hâlinde yiyebileceğiniz şeyler dışında, size neleri haram kıldığını açık açık bildirmiştir. Doğrusu pek çok kimse, kesin bir bilgiye dayanmaksızın kendi temelsiz ve asılsız görüşleriyle insanları doğru yoldan saptırıyorlar. Şüphesiz Rabbin haddi aşanları çok iyi bilir.

Allah’ın âyetlerine inanan müslümanlar, Allah’ın ismi anılarak kesilen hayvanların etlerinden yerler. Allah’tan başkası adına kesilen ve âyetlerin yasaklamış olduğu hayvanların etlerinden yemezler. Çünkü Kur’an’a inanmak, Allah’ın helâl saydığını helâl saymayı, haram kıldığını da haram kılmayı gerektirir. Ancak Allah’ın helâl kıldığı yiyeceklerden de usulüne uygun olarak faydalanmak; helâl olan yiyeceklere haram muamelesi yapmamak gerekir. Zaten Cenab-ı Hak, etler başta olmak üzere yenmesi haram olan yiyecekleri Kur’an’da açıkça beyân buyurmuştur. (bk. Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/145) Zaruret hallerinde ise haram olan bir kısım şeylerin asgari ihtiyaç seviyesinde kullanılmasına ruhsat vermiştir. Fakat Allah’ın emir ve yasaklarını hiçe sayan bir kısım insanlar, doğru bir bilgiye, sağlam bir delile sahip olmaksızın, herhangi bir araştırma ve inceleme yapmaksızın sırf kendi keyiflerini, nefsânî temâyüllerini, gönüllerinin istemesini veya istememesini yegâne ölçü kabul ederek harama helâl, helâle haram demek suretiyle insanları saptırmaya çalışırlar. Fakat hiçbir şey Allah Teâlâ’nın ilmi ve ihatası dışına çıkamaz. O, kimlerin sınırı aştığını, hakkı bırakıp bâtıla, helâli terk edip harama geçtiğini çok iyi bilmekte ve ona göre bir karşılık takdir etmektedir. Bu bakımdan kullara düşen vazife haram ve günahın her türlüsünden sakınmaktır:

120. Günahın açığını da gizlisini de terk edin. Çünkü günah işleyenler, yaptıklarının cezasını mutlaka çekeceklerdir.

“Günahın açığı”, iki şekilde izah edilebilir: Biri açıktan açığa, alenî olarak yapılan kötü fiil; diğeri de, isterse gizli yapılsın kötülüğü, kötü olduğu açık ve besbelli olan fiildir. Buna karşılık “günahın gizlisi” de iki çeşittir: Biri gizli yapılan kötü fiil, diğeri de isterse açıktan yapılsın kötülüğü gizli, yani fenalığı ilk planda açıktan açığa anlaşılamayan, sonradan ortaya çıkan ve bundan dolayı ilk önce günah olduğunun anlaşılması bir delil ve habere dayanan kötü fiildir. Bununla birlikte “günahın açığı” zina, hırsızlık ve benzeri gibi dış uzuvlar ile yapılan; “gizlisi” de inkâr, haset, kibir gibi sırf kalb ile yapılan günahlar olabilir. Bu sebepledir ki Alaattin Attar (k.s.) şu tavsiyede bulunur:

“Bir kimse, susup duruyorsa, onun bu hâli şu üç şeyden boş olmamalıdır:

  Gönle kötü düşüncelerin girmesini önlemek,

  Yüce Allah’ı sessiz sessiz anmayı sağlamak,

  Kalp hallerini gözetmek…

Gönle Yüce Allah düşüncesinden başkasını koymamaya çalışmak zordur. O gönle gelen şeyleri tamamen atıp uzaklaştırmak ise mümkün değildir. Yirmi sene gönlüme bir şey koymamaya çalıştım, sonra yine geldi. Geldi ama, yer tutamadı.” (el-Hadâiku’l-Verdiyye, s. 555)

Yapılan izahlardan da anlaşılacağı üzere bu âyet, Allah’ın yasak kıldığı açık ve gizli bütün günahlar hakkında küllî bir esası beyân eder. Anlaşılan o ki Allah’ın haram kıldığı şeyler, sadece herkesin açıktan açığa kolayca anlayabileceği açık kötülüklerden ibaret değildir. Bununla beraber herkesin kolayca anlayamayacağı gizli ve batınî kötülükler de vardır.  İşte Allah’ın beyân buyurduğu haramların, günahların bir kısmı ve hatta çoğunluğu böyle insanların kendi akıllarıyla anlayamayacakları gizli kötülüklerdir. Bunlar ancak Allah’ın bildirmesiyle bilinebilir ve hepsinden sakınmak gerekir. Çünkü hangi türü olursa olsun günah işleyenler, kazandıkları günahları sebebiyle cezalandırılacaklardır.

O halde:

121. Allah’ın ismi anılmadan kesilen hayvanların etlerini yemeyin; çünkü bu, Allah’ın yolundan çıkmaktır. Muhakkak ki şeytanlar, kendileriyle işbirliği hâlindeki dostlarına sizinle mücâdele etsinler diye sürekli telkinde bulunurlar. Eğer onlara uyarsanız, o zaman siz de hiç şüphesiz müşrik olursunuz.

Bu âyet, Allah’ın ismi anılmadan kesilen hayvanların etlerinin yenilmesini haram kılmaktadır. Ancak “unutma” ve “kasdîlik” ihtimâline göre mezhep imamları bu hususta farklı görüşler serdetmişlerdir. Hanefîler’e göre sadece kasıtlı olarak Allah’ın ismi anılmadan kesilen hayvanın etini yemek haramdır. İmam Şafiî, âyetin asıl maksadının Allah’tan başkası adına kesilen hayvanın etini haram kılmak olduğunu düşünerek, böyle bir niyet bulunmadığı sürece, bile­rek de olsa bilmeden de olsa, Allah’ın ismi zikredilmeden kesilen hayvanın etinin yenilebileceğini belirtir. İmam Mâlik ise kasten de olsa unutkanlık veya bilgisizlik sebebiyle de olsa, Allah’ın ismi zikredilmeden kesilen hayvanın etini yemenin haram olduğunu söyler. Âyet haram ve helâller konusunda Allah’ın emrine itaati emrederken, bu hususta Allah’tan yüz çevirenlerin isteklerine uymanın da şirk olduğunu bildirir. Zira Allah’ın birliğini kabul etmek, hayatın tüm yönlerinde Allah’a itaat etmeyi gerektirir. Şu bir gerçek ki, Allah’a itaat eden karanlıklardan kurtulurken, bundan yüz çeviren karanlıklar içinde kalacaktır:

122. Küfür içinde olmakla mânen ölü iken imanla dirilttiğimiz ve kendisine insanlar arasında yürüyebileceği bir nûr verdiğimiz kişi, asla çıkamayacak şekilde inkâr karanlıkları içinde bocalayıp duran kimse gibi olur mu hiç? Olmaz ama, kâfirlere yaptıkları işler işte böyle süslü püslü görünür.

Âyetin iniş sebebi şöyledir: Bir gün Ebû Cehil namaz kılmakta olan Peygamber (s.a.s.)’in üzerine işkembe attı. O sırada elinde yayıyla avdan dönen Hamza’ya Ebû Cehil’in yaptıkları haber verildi. O zaman Hamza henüz îman etmemişti. Ebû Cehil ile karşılaştığında hiddetle elindeki yayı kafasına vurdu. Ebû Cehil kendini savunarak: “Görmüyor musun? O’nun getirdiği âyetler bizi akılsızlıkla suçluyor, tanrılarımıza hakaret ediyor!” dedi. Hamza şöyle cevap verdi: “Gerçekten de insanların en akılsızları sizsiniz. Allah’ı bırakıp putlara kulluk ediyorsunuz. Ben şehâdet ederim ki, Allah’tan başka ilâh yoktur. O tektir ve ortağı yoktur. Muhammed, O’nun kulu ve Rasûlü’dür.” Bu hadise üzerine bu âyet nâzil oldu. (Vâhidî, Esbâbu’n-nüzûl, s. 227)

Burada küfür ve şirk bataklığı, cehâlet ve idrak yoksunluğu içinde mânen ölü halde iken imanla, ilim ve idrakle dirilen ve kurtuluşa eren insan ile, o bataklık içinde kalan ve oradan çıkamayan kimsenin hali tasvir edilir. Çünkü küfür, şirk ve cehâlet insan ruhunun yüce vasıf ve özelliklerini öldürür. İman ve ilim ise bunların dirilip canlanmasını sağlar. İmanla dirilen kişiye verilen nur, Kur’an’dır. Kur’an onun kafasındaki ve kalbindeki bütün karanlıkları aydınlatır. Onun rehberi Kur’an olur ve onun verdiği ışık ve bilgi ile doğru yolu bulur ve o yolda yürür. Fakat küfür ve cehâlet karanlıklarında bocalayan kimse doğru yolu bulamaz, nereye gittiğini bilemez. Karanlıklar içinde öylece kalakalır. Bu iki insanın aynı seviyede olması mümkün değildir. Azıcık anlayış ve feraseti olan bunu kavramakta güçlük çekmeyecektir. Fakat kâfirlere yaptıkları kötü işler süslü ve cazip gösterildiğinden bunu düşünmeye fırsat bulamamaktadırlar. Kendilerine ihsan edilen hidâyet ışığının yol göstericiliğine tabi olmayı reddedip, doğru yola çağrıldıkları halde eğri yollarda yürümeyi tercih edenlere yaptıklarının güzel gösterilmesi Allah’ın bir kanunudur. Bu karakterdeki kişiler zamanla karanlığı sevmeye başlar ve karanlıklar içinde körler gibi el yordamıyla yürümekten ve hayatları boyunca sürüklenip gitmekten hoşlanır hale gelirler. Kötü şeyleri sevilmeye ve yapılmaya değer bir iş olarak gördükleri gibi, gülünç ve komik şeyleri de bir hikmet parıltısı olarak değerlendirirler.

Dolayısıyla biz:

123. Bu şekilde, her ülkede kendilerine yüksek mevki ve servet verdiğimiz önde gelen pek çoklarını, o ülkenin sürekli günah hasadıyla meşgul bulunan gerçek suçluları kılarız ve onlar menfaatlerini korumak ve insanları imandan çevirmek için orada dâimâ tuzaklar kurarlar. Kurdukları tuzaklar sadece kendi aleyhlerinedir ama, bunun farkına bile varamazlar.

Mekke’de ileri gelen müşrikler, her türlü kötülüğü yapıyor ve insanları dinden uzaklaştırmak için de türlü türlü hile ve entrikalar tertip ediyorlardı. Burada Peygamber Efendimiz (s.a.s.)’e teselli verilmekte ve her peygamberin karşısına zenginlikleriyle şımarmış kimseler çıktığını, bunların kurdukları tuzaklarla peygamberlerin tebliğ vazifesini yapmalarına ve mesajlarının yayılmasına engel oldukları bildirilmektedir. Demek ki iyilerin karşısına kötülerin ve düşmanların çıkarılması, mücâdelenin canlı bir şekilde devamı ve hak yolunda sebat edenlerle zaafiyet gösterenlerin birbirinden ayrılması açısından önem arzeden ilâhî bir kanundur. Ancak hilekârlık yapanlar ve tuzak kuranlar aslında kendi aleyhlerine bunu yapmaktadırlar. Kurdukları bu tuzaklar kendi başlarına çevrilir ve cezalarını görürler. Hilekârlıkla dünyada ruhlarını, âhirette de ebedi hayatlarını tahrip ederler, fakat bunun farkında değildirler. Çünkü:

124. Onlara bir âyet geldiği zaman: “Allah’ın peygamberlerine verilenin bir benzeri bize de verilmedikçe asla inanmayız” derler. Allah peygamberlik vazîfesini kime vereceğini herkesten iyi bilir. Günahkârların başına, sürekli kurup durdukları tuzaklar yüzünden yakın bir gelecekte Allah tarafından bir zillet ve şiddetli bir azap gelecektir.

Bu âyet, Peygamber’in davetini kabule yanaşmayanların bir başka cehâlet ve bilgisizliklerini dile getirir. Onlar öyle bir kibir, haksız mücâdele, hile ve şuursuzluk içinde bulunuyorlar ki bir taraftan, kendilerine bir âyet, delil, mûcize geldiği takdirde mutlaka iman edeceklerine dair güçleri yettiği kadar yemin ediyorlar. (bk. En‘âm 6/109) Diğer taraftan kendilerine bir âyet; Peygamber’in doğruluğunu gösteren bir alâmet geldiği zaman da, kendilerine peygamberler gibi Cibrîl gelip vahiy ve peygamberlik verilmedikçe ve peygamberlerden sadır olan mûcizeleri kendi nefislerinde görüp tecrübe etmedikçe, her ne delil gösterilse gösterilsin Peygamber’e ve peygamberliğe inanmayacaklarını söylüyorlar. Burada apaçık bir çelişki olduğu ortadadır. Rivayete göre Velid b. Muğire, “Peygamberlik gerçek olsaydı, ben ona senden layık olurdum, çünkü ben senden büyüğüm ve senden zenginim” demişti. Ebu Cehil de: “Abdümenâf oğulları bizimle şeref konusunda yarıştılar, nihayet tam feresey-rihan yani koşuda denk iki at gibi olduğumuz sırada: «Bizden bir Peygamber var ona vahyolunuyor» dediler. Vallahi biz buna asla razı olmayız ve ebedi olarak tâbi olmayız. Meğer ki ona geldiği gibi bize de vahiy gelsin” demişti. (bk. Fahreddin er-Râzî, Mefâtîhu’l-gayb, XIV, 143-144) Daha diğer birçokları da kendilerine vahiy ve peygamberlik verilmesini istemişlerdi. Nitekim bu hususa yer veren bir âyet-i kerîmede şöyle buyrulur: “Onlar bu öğütle yetinmiyor, hatta istiyorlar ki, her birine okunmaya hazır açılmış sahifeler verilsin!” (Müddessir 74/52)

Bütün bu iddialara Cenâb-ı Hak, “Allah peygamberlik vazîfesini kime vereceğini herkesten iyi bilir” (En‘âm 6/124) beyânıyla cevap vermektedir. Peygamberlik, her isteyenin elde edeceği kesbî bir makam değil, Allah Teâlâ’nın dilediği kullarına lütfettiği vehbî ve mübârek bir vazîfedir.  Allah, peygamberlerini yüceltecek, onları dünyada muzaffer kılacak ve âhirette de kendilerine sonsuz ikramlarda bulunacaktır. Buna mukâbil peygamberlere inanmayan ve günahlara devam edenlere, kibir ve büyüklenmelerine karşılık Allah yanında bir zillet, aşağılık, küçüklük; yaptıkları hile sebebiyle de gayet şiddetli bir azap isabet edecektir.

Allah’a teslim olanla olmayanın durumunu mukayese ederek anlatan şu âyet-i kerime ne kadar ibretlidir:

125. Allah, kimi doğru yola erdirmek isterse onun göğsünü İslâm’a açar. Kimi de sapıklığa düşürmek isterse, onun göğsünü göğe yükseliyormuşçasına dar ve sıkıntılı yapar. Allah, iman etmeyenlerin başına böyle belâ ve sıkıntılar yağdırır.

Kâinatta her şey Allah Teâlâ’nın küllî iradesine uygun tarzda gerçekleşir. Kulların hidâyet ve dalâleti de böyledir. Allah’ın hidâyetini takdir ettiği insanlar hidâyete erer, İslâm’ı kabul edip o sisteme göre hareket ederek, onun bahşettiği teslimiyet, huzur, neşe ve mutluluğu yaşar. Göğsü genişler, kalbi ferahlanır ve sevinç duyar. İlâhî emirlere göre yaşamak ona zor gelmez; bunları seve seve kabul edip uygular. Resûl-i Ekrem (s.a.s.)’e göğsün açılması hakkında soru sorulduğu zaman şöyle buyurmuştur: “Allah müminin kalbine bir nur atar, o da bununla sevinir ve ferahlanır.” Bunun üzerine ashâb-ı kirâm: “Ey Allah’ın Rasûlü, onu tanımayı sağlayacak bir alâmeti var mıdır?” dediklerinde, Resûlullah (s.a.s.): “Onun alâmeti, ebediyet yurduna yönelmek, aldanma yurdu olan dünyadan uzaklaşmak ve gelip çatmadan önce ölüme hazırlanmaktır” buyurdu. (Taberî, Câmi‘u’l-beyân, VIII, 36)

Mü’minin kalbine yerleşen ilâhî nûrun bir kısım kademe ve dereceleri vardır. Kalbe inmeye başlayan nûr zamanla ziyadeleşir; kalitesi, değeri ve tesiri artar. Bir yoruma göre; başlangıçtaki nûr “akıl nûru”, orta yerdeki nûr “ilim nûru”, nihâyetteki nûr ise “irfân nûru”dur. Akıl sahibi delille, ilim sahibi bildiklerinin ışığıyla, mârifet sahibi ise “ıyân” yani gerçeği bizzat gözüyle görme hükmüyle amel eder. Gaybe olan imanı kuvvetlenip mâna âleminin nurlarını hissetmeye başlayan kişiye işlerin gizli yönleri aydınlanır. Mü’min gönlüne iyice sinen bu nûr sayesinde göğsüne girip çıkan hiçbir şeyden ona bir sıkıntı arız olmaz. (bk. Kuşeyrî, Letâifü’l-İşârât, I, 310) Sevgili Peygamberimiz (s.a.s.)’in: “Mü’minin ferâsetinden sakınınız; çünkü o Allah’ın nûru ile bakar” (Tirmizî, Tefsir 15/6) hadis-i şerifi mü’minin bu halini anlatır.

Sapıklığa düşmesi takdir olunanların ise göğüsleri daralır, sıkılır, son derece tıkanır; sanki diklemesine göğe çıkıyormuş gibi olurlar. Göğe tırmanmak nasıl yapılması mümkün olmayan son derece zor ve zahmetli bir iş ise, bu tür kimselere iman, İslâm, hakkı kabul ve ona itaat etmek çok güç gelir. İslâm’ın emirleri hatırlatılınca duymak istemez, canı sıkılır, bunalır ve daralırlar. Böylece doğru yoldan uzaklaşarak içinden çıkılmaz sapıklık bataklıklarına gömülür, kalırlar. Huzur ve kurtuluşu İslâm’da değil, sapıklıkta aramaya çalışırlar. Bu tercihleri sebebiyle Allah onların üzerine küfür, darlık, sıkıntı pisliklerini yağdırır. Bu tür manevî pislikler ve murdarlıklar onları istilası altına alır. Zaman geçtikçe bunun altından kurtulmaları daha da güçleşir.

Âyet-i kerîmede esas olan bu dinî muhtevasıyla birlikte aynı zamanda günümüzde keşfedilen fizikî bir kanuna da işaret edildiği görülür. Günümüzdeki ilmî araştırmalara göre normal atmosfer basıncı 1013 milibardır. Deniz seviyesinden itibaren göğe doğru yükseldikçe ortalama her 10, 5 metrede basınç 1 milibar azalır. Sıcaklık ise yükseldikçe ortalama her 100 metrede 0, 5 derece düşer. Aynı şekilde, yerden yükseldikçe atmosfer yoğunluğu ve tozların, dolayısıyla oksijen yoğunluğunun da azaldığı görülür. Bu sebeple, yükseldikçe nefes darlığı, konuşma ve görme zorlukları, baygınlık hâlleri meydana gelir. Hattâ 15-20 bin metreyi geçince özel cihazlar kullanılmadığı takdirde nefes alınamadığından ölüm söz konusu olmaktadır. Bu sebeple yüksek uçuşlarda oksijen tüpü kullanılır. Henüz yeni keşfedilmiş sayılabilecek bu gerçeğe Kur’ân-ı Kerîm on dört asır önce bu âyetle işaret etmiştir ve bu, Kur’an’ın açık bir mûcizesidir. Ayrıca yükseldikçe göğsün daralıp tıkanacağını canlandırmak üzere يَصَّعَّدُ (yessa‘adu) kelimesinin seçilmesi dikkat çekicidir. Bu kelimeyi telaffuz ederken âdeta boğaz tıkanmakta ve nefes daralmaktadır. Seçilen kelime, delâlet ettiği mânayı hissettirmektedir.

Fert ve toplumu ilgilendiren her türlü psikolojik ve sosyolojik hastalıklarımızı tedavi edip, bunların doğurduğu ruhî darlıklardan kurtularak Allah’a teslimiyetin derin huzurunu tatmak için Allah’ın dinini iyi öğrenmek ve onun gereklerini yapmak lazımdır. Bu sebeple buyruluyor ki:

126. Rabbinin dosdoğru yolu işte budur. Düşünüp öğüt alacak bir toplum için biz, âyetleri böyle ayrıntılı bir şekilde açıklıyoruz.

127. Onlar için Rableri yanında emniyet ve selâmet yurdu olan cennet vardır. Yaptıkları sâlih ameller sebebiyle Allah onların dostu ve yardımcısıdır.

Peygamber’in ve mü’minlerin üzerinde bulunduğu İslâm yolu, Allah’ın, kendisinde hiçbir eğrilik bulunmayan dosdoğru dinidir. Göğsünün genişlemesini, kalbinin açılmasını, ruhunun ferahlanmasını isteyen; dünyada huzur ve mutluluğu, âhirette kurtuluşu talep eden bu dine girmelidir. Cenâb-ı Hak, düşünüp anlayacak ve öğüt alacak kişiler için bu yolun bütün kanunlarını, emir ve yasaklarını, nişan ve alametlerini Kur’an’da detaylı bir şekilde açıklamıştır. Bu yolda yürüyenler selâmet yurduna yani her türlü nimetin bulunduğu fakat hiçbir kötülüğün bulunmadığı esenlikler diyarı olan cennete gireceklerdir. Selâmet yurdu dünyada dilini gıybetten, gönlünü gafletten, azalarını her türlü günahtan, aklını bidatten, muamelelerini haram ve şüpheden, amellerini riya ve yapmacıklıktan, hallerini ucup ve kibirden koruyanlara ihsan edilecektir. Dünyada yaptıkları sâlih ameller sebebiyle de onların dostu ve yardımcısı Allah olacaktır.

Gerek insanlardan, gerek cinlerden kalplerine iman yerine küfrü yerleştirmek suretiyle zâlim olanlara gelince:

128. Allah bütün insanları ve cinleri huzurunda toplayacağı kıyâmet günü: “Ey cinler topluluğu! Siz insanlardan pek çoğunu yoldan çıkardınız” buyuracak. İnsanlardan cinlere uymuş ve onlarla iyice yakınlık peyda etmiş olanlar da: “Rabbimiz! Doğrusu biz, birbirimizden faydalandık ve böylece bizim için takdir ettiğin sürenin sonuna geldik” diyecekler. Bunun üzerine Allah şöyle buyuracak: “Sizin varacağınız yer ateştir. Allah aksini dilemedikçe, hepiniz orada sonsuza kadar kalacaksıznız.” Şüphesiz senin Rabbin, her işi ve hükmü hikmetli ve sağlam olan, her şeyi hakkiyle bilendir.

“Cin topluluğu”ndan maksat, onların şeytanlarıdır. Mahşer günü Cenâb-ı Hak, cinleri ve insanları huzurunda toplayıp hesaba çekecektir. Şeytanlar dünyada devamlı olarak insanları aldatmaya, onları saptırıp yoldan çıkarmaya çalıştıkları için, ilâhî hitap öncelikle onlara yöneltilecek; insanları niçin aldattıkları sorulacaktır. İşin dikkat çeken yönü şudur: Bu sorguya henüz cinler cevap vermeden, onların insanlardan dostları olan, müşrikler ve kâfirler, bu dostluğun bir gereği olarak ve bir mânada da şeytanları savunur mâhiyette: “Rabbimiz! Doğrusu biz, birbirimizden faydalandık, onlar bizden biz de onlardan istifade ettik, neticede ölüm şerbetini içerek mahşerde huzuruna geldik” diyecekler. Bu hususta mesuliyetin yalnız şeytan dostlarına ait olmadığını, kendilerinin de buna ortak olduklarını itiraf edecekler. Yaptıklarına pişman olacaklar. Allah da onlara, bundan böyle barınaklarının ve yatacak yerlerinin ebedî ateş olacağını haber verecek.

İnsanların cinlerden faydalanması, cinlerin onlara şehvet yollarını ve vasıtalarını göstermeleri; hile, tuzak, yalan söyleme, sihir ve büyü usullerini, eğri yollardan gidip yalan dolanla iş yapmanın, etrafa fesat saçıp gizlenmenin çarelerini öğretmeleri sebebiyle gerçekleşir. Cinlerin insanlardan faydalanması ise insanların, onların telkinlerini gönül hoşluğuyla kabul etmeleri ve kolaylık göstererek yardımda bulunmaları yoluyla gerçekleşir. Bu yolla cinler hedef ve maksatlarına ererler. Bunun tabii bir neticesi olarak:

129. İşte biz, kazandıkları günahlar yüzünden zâlimleri kötülük işlemede birbirine böylece dost ve yardımcı yaparız.

Şeytanlar ve onların aldattıkları insanlar, işledikleri günahlar bakımından birbirlerinin dostu olurlar. Zira karakterleri, sıfatları ve yaptıkları işleri birbirine benzeyenler, ortak yanları bulunanlar birbirleriyle kaynaşır, ülfet ederler. Mü’minler, güzel insanlar birbirlerinin dostu olduğu gibi, kâfirler, zalimler ve günahkârlar da birbirlerinin dostu olurlar. Mü’minler iyi ruhlarla ünsiyet tesis ederken, günahkârlar da kötü ruhlarla, şeytanlarla ülfet ederler. Zalimlerin bu dostluğu, dünyada olduğu gibi, önceki âyette de belirtildiği üzere mahşerde de cehennemde devam eder. Dünyada zulüm, haksızlık ve cinâyetlerde suç ortaklığı yapan bu zalimler, âhirette de cezalarını ortaklaşa çekerler.

Allah Teâlâ, o zâlimlere mahşer günü şöyle hitap edecek:

130. Allah onlara: “Ey cin ve insan topluluğu! İçinizden âyetlerimi size okuyup açıklayan ve hesap vereceğiniz bu günle karşılaşacağınızı söyleyerek sizi uyaran peygamberler gelmedi mi?” diye soracak. Onlar da: “Kendi aleyhimize de olsa şâhitlik ederiz ki, evet geldi” diyecekler. Önceden dünya hayatı onları aldatmış, böylece inkâr yolunu tutmuşlardı; şimdi de kendi aleyhlerinde şâhitlik yapıp kâfir olduklarını itiraf edecekler.

Cenâb-ı Hakk’ın, kendilerine uyarıcı peygamberlerin gelip gelmediği sorusuna kâfirlerin vereceği bir cevap da şöyle olacaktır: “Evet, bize bir uyarıcı geldi. Fakat biz onu yalanladık ve onlara: «Allah’ın bir şey indirdiği falan yok; siz ancak büyük bir sapıklık ve şaşkınlık içindesiniz» dedik” (Mülk 67/9) diyeceklerdir. Bunun sebebi, dünya hayatının onları aldatması, onun devam edip duracağını sanmaları ve iman ettikleri takdirde dünyalıkların ellerinden gideceğinden korkmalarıdır. Şimdi bunun da bir hayalden, kuruntudan başka bir şey olmadığını görecekler ve kâfir olduklarını itiraf edeceklerdir.

Ancak şunu unutmamak gerekir ki:

131. Şu bir gerçek ki Rabbin, halkı dinî gerçeklerden habersiz herhangi bir memleketi, kendilerine doğru yolu gösteren uyarıcılar göndermeden haksız yere helâk edecek değildir.

132. Herkesin iyi veya kötü yaptığı işlere göre derecesi farklı olacaktır. Çünkü Rabbin, onların yaptıklarından habersiz değildir.

Allah Teâlâ, her bir topluma peygamber göndermiş, onlara emir ve yasaklarını bildirmiştir. Mesuliyetin, hesap ve cezanın adâletle olabilmesi için bu bir ilâhî kanun olarak uygulanmaktadır. Âyet-i kerîmede şöyle buyrulur:

“Ey Peygamber! Elbette biz seni hem insanları müjdelemen hem de uyarman için hak din ile gönderdik. Zaten içlerinden kendilerini uyaran bir peygamber gelmiş olmayan hiçbir toplum yoktur.” (Fâtır 35/24)

Bir diğer âyette ise peygamber gönderilmeyen toplumları Allah’ın cezalandırmayacağı şöyle haber verilir:

“Artık kim doğru yolu seçerse ancak kendi iyiliği için seçmiş olur. Kim doğru yoldan saparsa, o da ancak kendi zararına sapmış olur. Hiç kimse bir başkasının günah yükünü çekmez ve onunla yargılanmaz. Ayrıca biz, peygamber göndermedikçe kimseye azap etmeyiz.” (İsrâ 17/15)

Dolayısıyla Cenâb-ı Hak, peygamber gönderip uyarmadan hiç kimseyi emirlerini yapıp yapmadığından sorumlu tutmaz ve cezalandırmaz. Önce peygamberler gönderir, insanları uyarır, doğru yolu bulmaları için onlara mühlet verir, ıslah olup olmayacaklarına bakar. Buna rağmen gerçekleri kabule yanaşmazlarsa o zaman cezayı hak ederler. Çünkü Allah zulümden pak ve uzaktır. O, herkese iyi veya kötü yaptığı amellerine göre bir derece takdir eder. İyileri sâlih amellerine karşılık cennette derecelerle yükseltirken, kötüleri de günahlarına karşılık cehennemde derece derece aşağı indirir. Çünkü O, hiç kimsenin yaptığından habersiz değildir.

Sadi Şirâzî’nin anlattığı şu hikâye, insanın ancak amellerine göre bir netice elde edeceğini ne güzel ortaya koyar:

Arap hükümdarlardan biri yakınlarından birine şöyle der:

“- Falan adamın aylığını iki kat artırın. Çünkü saraya düzenli geliyor ve emirlere son derece dikkat ediyor. Öteki hizmet görenler ise eğlenceyle meşgul olup hizmette kusur ediyorlar; tembel davranıp işlerini gevşek tutuyorlar.”

Bir ârif zât bunu işitince vecde gelerek şöyle der:

“- Bir kimse iki sabah padişaha hizmete devam ederse, üçüncü gün hükümdar ona lutufkâr gözle bakar. O halde ihlasla ibâdet edenler, hiç Hak Teâlâ’nın dergahından ümitlerini kaybetmiş olarak dönerler mi?” (Sadi Şirâzî, Gülistan, s. 57-58)

O Allah ki:

133. Rabbin hiç kimseye ve hiçbir şeye muhtaç değildir, aynı zamanda sonsuz rahmet sahibidir. Nasıl sizi bir başka topluluğun soyundan getirip onların yerine ikâme etmişse, aynı şekilde, dilerse sizi de ortadan kaldırır ve peşinizden dilediği bir topluluğu yerinize yerleştirir.

134. Geleceğe ve âhirete dair size olacağı bildirilen şeyler elbette gerçekleşecektir; bunun önüne asla geçemezsiniz.

Allah ganîdir; zengindir, hiçbir şeye muhtaç değildir. O, her şeyden müstağnîdir. Kullarının ibâdetlerine de ihtiyacı yoktur. Bilakis herkes O’na muhtaçtır. O, sonsuz merhamet sahibidir. İnsanlara emrettiği hususlar da O’nun rahmetinin bir tecellisidir. Zira insan, insanlık haysiyet ve şerefine, Cenâb-ı Hakk’ın rahmet ve ihsanına ancak bu ilâhî emirlere uygun hareket ederek ulaşma imkânı bulacaktır. Bu sebeple Yüce Rabbimiz, kullarından gönderdiği peygamberlere ve indirdiği kitaplara iman ve ittiba etmelerini istemektedir. Zira onların yaratılış maksatları kulluktur. Bundan yüz çevirdikleri takdirde, Allah’ın, kendilerini helak edip yerlerine başkalarını getirmeye kadir olduğunu bilmeleri hatırlatılmaktadır. Nitekim insanlık tarihi buna canlı şâhittir. Nice toplumlar helak edilerek, yerlerine başkaları geçirilmiştir. Bu konuya temas eden âyet-i kerîmelerde şöyle buyrulur:

“Ey insanlar! Allah dilerse sizi yok eder, yerinize başkalarını getirir. Bunu yapmaya Allah’ın kudreti elbette yeter.” (Nisâ 4/133)

“Eğer din yolunda fedakârlıktan yüz çevirirseniz, Allah sizin yerinize başka bir toplum getirir de, sonra onlar sizin gibi hayırsız ve itaatsiz olmazlar!” (Muhammed 47/38)

Dolayısıyla Allah’ın rahmetini umarak ve azabından korkarak O’nun emrine imtisalden ve O’na ihlasla kulluktan başka çıkar yol yoktur. Çünkü Allah’ın Kur’an’da va‘dettiği her şey; ölüm, kabir, kıyamet, mahşer, hesap, cennet ve cehennemle ilgili bütün haberler bir bir gerçekleşecek, söylendiği gibi hepsi gelip çatacaktır. Hiç kimsenin buna mâni olma güç ve yetkisi de yoktur. Tek çare teslim olup kurtulmaktır.

Netice itibariyle: 

135. Onlara şöyle de: “Ey kavmim, elinizden gelen ne varsa yapın, şüphesiz ben de vazîfemi yapmaya devam edeceğim. Şu dünya yurdu kime kalacak ve bu hayat sona erince kim sevinip mutlu olacak elbette bileceksiniz. Gerçek şu ki zâlimler kurtuluşa eremezler.

Bu âyet, Peygamber’e inanmayan, karşı gelen, kibir ve inatlarında direnen müşriklere son derece kesin bir uyarıdır.  Peygamber (s.a.s.)’in, kâfirlere açıktan meydan okumasıdır: “Eğer ilâhî ikazlara kulak vermez ve gittiğiniz yanlış yolları bırakmazsanız, o zaman istediğiniz şekilde davranabilir, küfür ve günah yolunda yürüyebilirsiniz. Siz kendi yolunuza gidin. Bırakın ben de kendi yoluma gideyim. Tebliğ vazifemi yapmaya, bu yolda sabır ve sebat göstermeye devam edeyim. Sonunda siz de ben de gittiğimiz yolun nereye varacağını birlikte seyredeceğiz. Dünyada kimin galip kimin mağlup olacağını, âhirette kimin kâr kimin zarar edeceğini göreceğiz. Fakat şu kesin bir hakikat ki, Allah zalimleri başarıya eriştirmeyecektir.”

Gelen âyetler, inkârcıların zirâî ürünler ve hayvanlarla ilgili yanlış düşünce ve uygulamalarına yer vererek, bu hususta yapılan haksızlıkların önüne set çeker:

136. Allah’ın yarattığı ekin ve hayvanlardan Allah’a da bir pay ayırıp kendi bâtıl iddialarınca: “Bu Allah’ın, bu da O’na ortak koştuğumuz tanrılarımızın” dediler. Tanrıları için ayırdıklarından Allah adına bir şey harcamazlar, fakat Allah için ayırdıklarından tanrıları adına harcarlar. Verdikleri hüküm ne kötüdür!

Müşrikler, kendilerine ait olan malın bir bölümünü kendi zanlarına göre Allah’a, bir bölümünü de putlara ayırırlardı. Putlarına ayırdıkları şey, putlara ve onların bakıcılarına harcanmak suretiyle tükendiğinde, bu sefer eksik kalan kısımları Allah’a ayırdıklarından tamamlarlardı. Ancak, misafirlere ve yoksullara harcayarak Allah’a ayırdıkları şeyler bittiğinde, onun yerine putlara ayırdıklarından koymazlar ve: “Allah’ın buna ihtiyacı yoktur, bizim O’na koştuğumuz ortaklar ise fakirdir” derlerdi. Bu da onların cehaletlerinden kaynaklanan bir durumdu.

Âyet-i kerîme, bu örnekle aynı zamanda hayatın önemli bir gerçeğini bize hatırlatmaktadır: Allah’a ortak koşulan yerde, hükümler Allah adına değil, dâima ortaklar adına verilir. Allah’ın zenginliği ise sadece Allah adına fedakârlık yapılacağı zaman hatırlanır. Bütün imkânlar, Allah’a ortak kabul edilen şeyler için seferber edilir; gerçek hayatta da onların sözü geçer. Allah’a ise, kendisine saygı duyulan, ama her işe de karıştırılmayan bir ilâh rolü biçilir. (Kandemir ve diğerleri, I, 489) Böyle bir anlayışın, İslâm’ın öğrettiği tevhid ve uluhiyet inancıyla bağdaşması mümkün değildir. Aksine bu, Allah’a koşulan en büyük şirktir.

Kur’ân-ı Kerîm, çocukların öldürülmesiyle ilgili son derece çirkin ve bâtıl adetleri de kökünden söküp atar:

137. İşte böylece Allah’a ortak tuttukları o sahte tanrılar, gittikleri bu yolda müşriklerden pek çoğuna çocuklarını öldürmeyi bile iyi bir iş göstermekte, neticede bizzat kendilerini helâke sürüklediği gibi, dinlerini de karmakarışık hâle getirmektedir. Eğer Allah dileseydi böyle yapamazlardı. Şu halde sen onları, uydurdukları yalanlarla baş başa bırak!

Burada kastedilen “ortaklar”, putlara hizmetkârlık edenler veya azgın cin ve insan şeytanlarıdır. Bunlar, esir düşerler, muhtaç olurlar korkusuyla ve savaşta yardım edemeyecekleri gerekçesiyle özellikle kız çocuklarının öldürülmesini iyi bir iş gibi gösterirlerdi. Yine rivayete göre câhiliye döneminde insanlar: “Şayet şu kadar erkek çocuğum olursa onlardan birini kesip kurban edeceğim” diye yemin ederdi. Nitekim Efendimiz’in dedesi Abülmuttalip de oğlu Abdullah’ı bu şekilde kurban etmeye yemin etmişti. Şeytanların bunu yaparken hedefleri, o insanları helak etmek ve dinleri hususunda onları şüpheye düşürmekti. Çünkü Hz. İbrâhim’den gelen hanif dininde, hangi gerekçe ile olursa olsun evlatları öldürmek diye bir adet söz konusu değildi.

Şu âyetlerde de yine müşriklerin câhilce uygulamalarına yer verilir:

138. Yine bâtıl zanlarıyla: “Şu hayvanlar ve ekinler haramdır; bunları bizim dilediğimizden başkası yiyemez. Şu hayvanlara binilmesi ve sırtlarına yük vurulması yasaktır” dediler. Bir kısım hayvanlar da var ki, onları keserken üzerlerine Allah’ın adını anmazlar. Bütün bunlar, onların Allah adına uydurdukları yalanlardır. Allah da onları, uydurup durdukları bu yalanlar yüzünden cezalandıracaktır.

139. Bir de şöyle dediler: “Şu hayvanların karınlarında bulunanlar erkeklerimize helâl, kadınlarımıza haramdır. Şayet yavru ölü doğarsa erkek kadın herkes ondan yiyebilir.” Allah onları, bu kâbil iddia ve yakıştırmalarından dolayı cezalandıracaktır. Şüphesiz O, her işi ve hükmü hikmetli ve sağlam olan, her şeyi hakkiyle bilendir.

Müşrikler, kendi bâtıl zanlarınca bir takım hayvanları ve ekinleri dokunulmaz kabul ederek putlarına ayırırlar ve bunları, kendi dilediklerinden başka kimsenin yiyemeyeceğini söylerlerdi. Bunlardan yiyebilecekler, sadece putların hizmetkârları idi. Deve gibi bir kısım binek hayvanlarının da sırtını haram sayar ve onlara binmezlerdi. Bundan maksadın En‘âm sûresi 103. âyette bahsedilen “bahîra”, “vasîle”, “hâm” diye vasıflandırdıkları develer olduğu söylenmiştir. İşin tuhafı, böyle yaparlar ve bunu da kendilerine Allah’ın emrettiğini söylerlerdi. Bu sebeple buradaki âyetlerde “Allah adına iftirâ ederek” kaydının sıkça tekrar edildiği görülür.

Allah onları bu yalanları sebebiyle cezalandıracaktır. Bu cezalandırma, âhirette olacağı gibi, âyette yakın geleceği ifade eden kipin kullanılmasın da işaret ettiği üzere, her zaman için dünyada da olur. Bu şekilde Allah’a iftira ile meşgul bulunanlar, bulundukları yerde hâkimiyetlerini kaybederler; makam, mevki, mal ve hayatlarından olurlar; bir takım tabiî gibi görünen âfetlere maruz kalırlar. Kurdukları sistemin yerini başka bir sistem ve kanunlarının yerini başka kanunlar alır. Aynı cezalandırma, İslâm’a, onun ahkâmına gereken saygı ve bağlılığı göstermeyen müslümanların başına da gelir ve gelmiştir de. Bugün İslâm dünyasının pek çok yerinde İslâmî hükümlerin yerini başka hükümlerin alması, dinimizin hükümlerine gereken saygının ve bağlılığın gösterilmemesine Cenâb-ı Hakk’ın bir cezasıdır. İslâm ahkâmına gereken saygı ve bağlılığı göstermeyenler, ondan mahrum bırakılarak cezalandırılmışlardır ve ona tekrar kavuşma o büyük emâneti taşaıyabilecek bir liyâkati gerektirmektedir. (Ünal, s. 327)

Müşriklerin bu bâtı adetlerine göre bahîre, sâibe diye isimlendirdikleri adak hayvanların sağ olarak doğan yavrularını sadece erkekler yiyebilir; ölü doğan veya doğum esnasında ölen yavruyu ise hem erkekler hem de kadınlar yiyebilirdi. Buradan cahiliye Araplarının kadınları bazı haklardan mahrum bıraktıkları ve ölü hayvanın etini yedikleri anlaşılır.

Netice itibariyle:

140. Çocuklarını bilgisizlik yüzünden câhilâne bir davranış olarak beyinsizce öldürenler ve Allah’ın kendilerine ihsân ettiği helâl rızıkları hem de Allah adına yalan uydurarak haram sayanlar gerçekten ziyana uğramışlardır. Onlar kesinlikle azıp sapmış, doğru yolu bulamamışlardır.

Müşrikler bir taraftan fakir düşeriz korkusuyla çocuklarını öldürüyorlar, diğer taraftan fakir düşmekten korkmaksızın, helâl olan mallarından bir takım şeyleri kendilerine haram sayıyorlardı. Burada da açık bir çelişki, bilgisizlik ve beyinsizlik olduğu ortadadır.

Rivayete göre Resûlullah (s.a.s.), ashâbından bir zatın, huzurunda daima mahzun ve kederli olduğunu gördü. Efendimiz ona: “Seni üzen nedir?” diye sordu. O: “Ey Allah’ın Rasûlü, ben cahiliye devrinde öyle bir günah işledim ki; müslüman olduğum halde onun affedilememesinden korkuyorum” diye cevap verdi. Resûlullah (s.a.s.): “Günahın ne olduğunu bana söyle” buyurdu.

O: “Ya Rasûlallah! Ben, Cahiliyye devrinde kızını diri diri toprağa gömenlerdendim. Benim bir kız çocuğum dünyaya geldi. Karım, onu öldürmemem için bana yalvardı. Ben de onu bıraktım, öldürmedim. Böylece kızcağız büyüdü. Büluğ çağına erdi. Hatta o, kadınların en güzeli olmuştu. Nihayet ona dünür gelmeye başladı. İşte bundan sonra taassub beni kapladı. Onu evlendirmeye de, evlendirmeden evde bırakmaya da gönlüm razı olmuyordu. Eşime: “Ben falan kabileye akrabalarımı ziyaret etmeye gitmek istiyorum. Kızı da benimle gönder” dedim. Hanımım, buna çok sevindi. Kıza güzel elbiselerini giydirdi, ziynetlerini taktı ve ona ihânet etmeyeceğime dair benden söz aldı. Onu alıp bir kuyunun başına götürdüm. Kızcağız kuyuyu görünce, benim kendisini oraya atmak istediğimi anladı. Boynuma sarılarak ağlamaya başladı ve: «Babacığım bana ne yapmak istiyorsun?» dedi. O zaman ona acıdım. Dönüp kuyuya baktım, tekrar câhiliyye taassubu içimi kapladı. Kızım tekrar boynuma sarıldı ve: «Babacığım, annemin emanetini zâyi etme» diye yalvarmaya başladı. Ben bir kuyuya bir de kızıma bakıp ona acıyor, merhamet ediyordum. Sonunda şeytan bana galip geldi ve onu tutup baş aşağı kuyuya attım. Kızım: «Babacığım, beni öldürdün!» diye bağırıyordu. Sesi kesilene kadar orada bekledim ve sonra geriye döndüm.”

Bunları dinleyince Resûlullah (s.a.s.) ağladı ve: “Eğer câhiliye devrinde yaptıklarından ötürü birisini cezalandırmakla emrolunsaydım, bu yaptığın sebebiyle seni cezalandırırdım” buyurdu. (Kurtubî, el-Câmi‘, VII, 97)

Yüce Rabbimiz şimdi, müşriklerin temas edilen son derece anlamsız, asılsız ve çirkin anlayışları karşısında daralan gönllerimizi ferahlatmak üzere gözümüzü muhteşem güzellikteki bağlara, bahçelere çevirmekte ve dikkatimizi bizlere ihsan buyurduğu helâl rızıklara  çekmektedir:

141. Asmalı asmasız bağları ve bahçeleri, çeşit çeşit renk ve tatlarda hurmaları ve ekinleri, zeytinleri ve narları, kimi bakımdan birbirine benzer, kimi bakımdan benzemez biçimde yaratıp yetiştiren Allah’tır. Ürün verdikleri zaman onların ürününden yiyin; mahsulün biçilip toplandığı gün fakirlerin hakkını verin. Fakat israf etmeyin. Çünkü Allah, israf edenleri sevmez.

142. Gerek yük taşımaya elverişli olan, gerek derisinden, yününden, tüyünden sergi yapıp kullandığınız ve etinden, sütünden faydalandığınız evcil hayvanları yaratıp emrinize veren de Allah’tır. Allah’ın size ihsân ettiği rızıklardan yiyin ve şeytanın adımlarına uymayın. Çünkü şeytan, sizin için apaçık bir düşmandır.

Allah Teâlâ, ister zirâî ister hayvanî olsun, burada sayılan nimetleri kulları faydalansınlar, yiyip içsinler, şeytana uymaktan vazgeçip Allah’a kulluk etsinler diye yaratmıştır. Bu âyetin bir benzeri yukarda geçmişti. (bk. En‘âm 6/99) Fakat orada, Cenâb-ı Hakk’ın varlığına, kudretine ve öldükten sonra dirilmeye delil olması yönünde geldiği için, sonunda Allah’ın varlıkları yaratma gayesine dikkat çekmek maksadıyla “Her birinin meyvesine bir ilk ortaya çıktığı, bir de olgunlaştığı zaman bakın” (En‘âm 6/99) buyrulmuştu. Burada ise, yine Allah’ın kudretini hatırlatmakla beraber, müşriklerin rızk konusundaki yanlış düşünce ve iftiralarına, yasaklayıp haram kılma iddialarına karşılık, Yüce Hakk’ın yaratmasındaki ihsan ve iyiliği ortaya koymak; her türlü zirâî mahsullerle hayvanlardan istifadede helâllik ve mübâhlığın asıl olduğunu belirtmek üzere gelmiş bulunduğundan, âyetin sonunda: “Ürün verdikleri zaman onların ürününden yiyin; mahsulün biçilip toplandığı gün fakirlerin hakkını verin. Fakat İsrâf etmeyin. Çünkü Allah, İsrâf edenleri sevmez” (En‘âm 6/141) buyrulur.

Âyette verilmesi emredilen hak, Mekke döneminde nâzil olan “Mallarından hem yardım isteyen fakirlere, hem de muhtaç olduğu halde iffetinden dolayı dilenmekten çekinen yoksullara pay ayırırlardı” (Zâriyât 51/19. Ayrıca bk. Meâric 70/24-25) gibi âyetlerde beyân edilen ve Medine döneminde zekât farz kılınmadan önce verilmesi talep edilen bir haktır. Zekât farz kılındıktan sonra bu emrin, mahsulatın zekâtı olan öşürle ilgili hükümleri de içine aldığında şüphe yoktur.

142. âyette geçen اَلْحَمُولَةُ (hamûle) kelimesi yük demektir. Burada yük taşımak için kullanılan hayvanlar kastedilmiştir. اَلْفَرْشُ (ferş) ise henüz binilme çağına gelmemiş küçük hayvan veya yünlerinden, kıllarından sergi, döşek yapılan; sütünden ve etinden istifade edilen hayvanlardır. Şimdi bu hayvanların hangileri olduğu beyân edilir:

143. Allah erkekli, dişili çiftler hâlinde sekiz hayvan yarattı: Koyundan iki, keçiden iki. De ki: “Allah iki erkeği mi haram kıldı, yoksa iki dişiyi mi? Yoksa o iki dişinin rahimlerinde bulunan yavruları mı? Eğer doğru söylüyorsanız, kesin bir bilgi ve belgeye dayanarak bana cevap verin!

144. Deveden iki, sığırdan da iki. De ki: “Allah iki erkeği mi haram kıldı, yoksa iki dişiyi mi? Veya o iki dişinin rahimlerinde bulunan yavruları mı? Yoksa siz, Allah bahsettiğiniz yasağı koyarken o anda orada hazır ve şâhit mi idiniz? Kesin bir bilgiye dayanmadan sırf insanları saptırmak için Allah adına yalan uydurandan daha zâlim kimdir? Şüphesiz Allah, böyle zâlimler topluluğunu doğru yola erdirmez.

Sekiz adet olarak sayılan koyunun, keçinin, devenin ve sığırın erkeğini de dişisini de, dişilerinin rahimlerinde bulunan yavruları da yaratan Allah’tır. İstediği hükmü koyma yetkisine sahip tek varlık olan Allah, bunlardan hiçbirini haram kılmamıştır. Kimseye de bunları haram kılma yetkisi vermemiştir. Bu sebeple müşriklere, Allah’ın bunları haram kıldığını nereden öğrendiklerini sorar. Kesin ve güvenilir bir bilgiyle bunu haber vermelerini ister. Biraz da alaylı bir tarzda, Allah’ın böyle bir yasaklamada bulunduğuna şâhit olup olmadıklarını sorar. Hâsılı her yönden onların haksız ve yanlış bir yolda olduklarını ortaya koyup, asılsız iddialarını tek tek ele alıp çürüterek gerçeği beyân eder. Kesin bir bilgiye dayanmaksızın, sırf insanları doğru olandan uzaklaştırıp sapıklığa düşürmek için Allah adına yalan uyduranların en zalim kimseler olduğunu ve bunları Allah’ın doğru yola erdirmeyeceğini haber verir.

Gelen âyetlerde ise yenilmesi haram olan etler bildirilir:

145. Onlara şöyle de: “Bana vahyedilenler içinde, bir kimseye haram kılınmış yiyecekler olarak sadece ölmüş hayvan etini, akıtılmış kanı, bir pislikten ibaret olan domuz etini, bir de yoldan çıkma mânasında bir günah olarak Allah’tan başkası adına kesilmiş hayvanı buluyorum. Fakat kim yasaklanan bu şeylerden yemeye mecbur kalırsa, başkasının hakkına tecavüz etmemek ve zaruret ölçüsünü geçmemek şartıyla yiyebilir. Çünkü senin Rabbin çok bağışlayıcıdır, engin merhamet sahibidir.

Aynı konuya Bakara 173, Mâide  3 ve Nahl 115. âyetlerde de yer verilmiştir. Bu âyetlerde de yine bu dört cins etin dışında bir şeyin haram kılınmadığı görülür. Çünkü Mâide 3. ayette zikredilen “boğulan, düşerek, sopa gibi bir şeyle vurularak, toslanarak veya canavar tarafından parçalanarak ölen hayvanlar” hep “meyte” yani leş hükmündedir. “Dikili taşlar üzerine boğazlananlar” da “Allah’tan başkası adına kesilen hayvanlar”a dâhildir. Ancak Resûlullah (s.a.s.) Efendimiz’in, aynen evlenilmesi haram olan kadınların tayininde olduğu gibi, bunun dışında bir kısım hayvanların etlerini haram kılması mümkündür. Cenâb-ı Hak peygamberine bu yetkiyi vermiştir.

Burada sayılanların dışında, daha önce yahudilere haram kılınan etlere gelince, bunun herkesi bağlayan genel bir hüküm olmayıp, onların azgınlıkları sebebiyle gerçekleşen özel bir durum olduğu şöyle haber verilir: 

146. Yahudilere bütün tırnaklı hayvanları haram kılmıştık. Sığır ve koyunların sırt ve bağırsaklarına yapışmış yahut kemiğe karışmış yağları dışındaki tüm iç yağlarını da onlara haram kılmıştır. Azgınlıkları yüzünden biz onları böyle cezalandırdık. Gerçekten biz gerçeği söyleriz.

Allah Teâlâ, 145. âyette de belirtildiği gibi sadece dört çeşit hayvan etinin yenilmesini haram kılmışken, yahudiler için bu yasağın çerçevesini biraz daha genişletmiştir. Azgınlıkları sebebiyle, bu sayılan dört çeşidin dışında, onlara bütün tırnaklı hayvanların etlerini haram kılmıştır. ذ۪ي ظُفُرٍ  (zî zufur) ifadesi, genel bir değerlendirmeyle koyun, keçi ve sığır hariç olmak üzere, gerek beygir gibi tek tırnaklı olsun, gerek parmak ve parmak belirtileri bulunsun, tırnağı bulunan hayvanların hepsini içine almaktadır. Bu izah, yahudiler hakkında gerçekleşen haram kılmanın kapsamının genişliğini ve onlara uygulanan baskının şiddetini ortaya koymaktadır. Demek ki onlara domuz ve yırtıcı hayvanlarla birlikte, deve ve bütün kuşlar haram kılınmıştır. Bununla birlikte sığır ve koyunun iç yağları da onlara haram kılınmıştır. Ancak her ikisinin sırtlarının ve bağırsaklarının taşıdığı yağlar veya kemiğe karışmış yağlar, ki kuyruk yağı buna dâhildir, haram kılınmamıştır.

Yahudilerin, zulüm, haksızlık ve azgınlıkları sebebiyle böyle bir yasağa maruz kaldıklarını şu âyet-i kerîme daha açık bir şekilde haber verir:

“Yaptıkları zulümleri ve pek çok kimseyi Allah yolundan çevirmeleri sebebiyle yahudilere, daha önce kendilerine helâl kılınmış olan bir kısım temiz ve hoş yiyecekleri onlara haram kıldık.” (Nisâ 4/160)

Bunlar, Allah’ın bildirdiği ilâhî hükümlerdir. Bunları yalanlayanlara verilecek cevap şudur:

147. Eğer senin yalan söylediğini iddia edecek olurlarsa onlara şöyle de: “Evet, Rabbiniz çok geniş merhamet sahibidir. Bununla birlikte O’nun, suç işleyenlere vereceğini va‘dettiği cezanın kaldırılması da sözkonusu değildir.”

Cenâb-ı Hak nihâyetsiz merhamet sahibidir. Yalanlayan, inkâra saplanan ve günah işleyen kullarını, tevbe edip itaat yolunu tuttukları takdirde hemen bağışlayabilir. Fakat O, aynı zamanda yakalaması, azabı ve cezası da şiddetli olandır. İnsanlar isyankâr ve günah tutumlarında devam ve ısrar ettikleri takdirde Allah’ın azabına uğrarlar. Kimse de O’nun azabını, o günahkâr toplumlardan uzaklaştırmaya, geri çevirmeye güç yetiremez. Burada dinî hususlarda kendi kendilerine yasaklar koyan kimselere ağır bir tehdit yer almakta; böyle davrananların, Allah’ın azabına uğrayacakları haber verilmektedir.

Yaptıkları kötülük ve yanlışların ezelden belirlenmiş ilâhî bir yazgı olduğunu ileri sürerek sorumluluktan kurtulmaya çalışanlara gelince:

148. Müşrikler: “Eğer Allah dileseydi ne biz O’na ortak koşabilirdik ne de babalarımız; ne de herhangi bir şeyi haram kılabilirdik!” diyecekler. Onlardan öncekiler de, azabımızı tadıncaya kadar peygamberlerini böyle yalanlamışlardı. Şöyle de: “Sizin yanınızda, çıkarıp bize göstereceğiniz kesin bir bilgi ve belgeniz var mı? Varsa gösterin! Siz sadece kuru bir zanna uyuyorsunuz ve siz ancak asılsız tahminlerle yalan söylüyorsunuz.”

Burada müşrik psikolojisinin önemli bir yönü açıklığa kavuşturulur. Bu özelliği, aynı durumdaki insanlardan her çağda görmek mümkündür. Onlar yanlış inanç ve davranışlarını haklı göstermek için şöyle ilginç bir özür ileri sürerler: “Bizim Allah’a ortak koşmamız ve bazı helâlleri haram saymamız Allah’ın dilemesi sonucudur. Eğer Allah dilemese biz hiçbir zaman bu tür şeyleri yapamayız. Bunları yaptığımıza göre, Allah buna müsaade ediyor demektir. Allah müsaade ettiğine göre demek ki yaptıklarımız doğrudur ve bunda kınanacak bir şey yoktur. Eğer yaptığımız işler doğru değilse, bu durumda suçlanması gereken biz değiliz,  -hâşâ- Allah’tır.” Halbuki, cüzi irade ve seçme yetkisine sahip olan insan, bir şeyin kötü olduğunu bile bile, “Allah böyle istediği için böyle yapıyorum” diyerek kendini sorumluluktan kurtaramaz. Çünkü onun, Allah’ın ne dilediğini bilmesi mümkün değildir. Ancak peygamberlere gönderdiği vahiylerle murad-ı ilâhîyi bilmek mümkün olabilir. Bu sebeple Cenâb-ı Hak, bu tür iddiada bulunan kimselerden, iddialarını doğrulayacak kesin bir bilgi ve sağlam bir belge getirmelerini istemektedir. Eğer böyle bir bilgi ve belge yoksa, ileri sürülen iddialar bir yalan, kuruntu ve saçmalıktan başka bir şey değildir. Müşriklerin elinde böyle bir delilin bulunması da sözkonusu olamaz. Çünkü:

149. De ki: “En üstün ve en mükemmel delil Allah’ındır. Eğer Allah dileseydi, sizin hepinizi doğru yola erdirirdi.”

 اَلْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ  (el-hücetü’l-bâliğa), “son derece açık, üstün, sağlam, ispatlayıcı, sahibinin doğruluğunu ortaya koyucu, mükemmel, değişmez, bozulması ve geçersiz kalması mümkün olmayan delil” demektir. Bundan da maksat Kur’ân-ı Kerîm, Resûlullah (s.av)’in beyânları ve Allah’ın ilim, hikmet, azamet ve kudretine delâlet eden kevnî âyetlerdir.

Bir davanın doğruluğunu ispatlamaya yardımcı olacak bir diğer unsur da “şâhit”tir. Bu sebeple buyruluyor ki:

150. De ki: “Haydi, şu haram dediklerinizi gerçekte Allah’ın haram kıldığına dair şâhitlik edecek şâhitlerinizi getirin bakalım!” Ancak onlar şâhitlik etse bile, sakın sen onlarla beraber şâhitlik etme. Âyetlerimizi yalanlayan ve âhirete inanmadıkları gibi başka varlıkları Rablerine denk tutan kimselerin hevâ ve heveslerine uyma!

Şâhit, bir davanın ispatı için bilgisine baş vurulan kimsedir. Bu âyette getirilmesi istenen şâhitler, müşrikleri bu bâtıl yollara sevkeden liderleri ve ileri gelenleridir. Bunlar da daha ziyade putların bakıcıları, Kâbe’nin bekçileri veya Araplar yanında dini bir kimliği bulunan kimselerdir. Müşrikler, yasak sayılan şeyleri, atadan dededen süregelen gelenekler olarak yine bu kişilerden öğrenmişlerdi. Bu sebeple Cenâb-ı Hak, Peygamber Efendimiz’e, onlar bu şeyleri Allah’ın yasakladığını söyleseler bile, onların sözlerine itibar etmemesini, bilakis onları şu ilâhî gerçekleri kabule çağırmasını istemektedir:

151. Onlara şöyle de: “Gelin, Rabbinizin size haram kıldığı şeyleri bildireyim: O’na hiçbir şeyi ortak koşma­yın. Ana-babaya iyilik edin. Fakirlik korkusuyla ço­cuk­la­rınızı öldürmeyin; çünkü sizi de onları da biz rızıklan­dırıyoruz. Açık olsun, gizli olsun hiçbir günaha ve kötülüğe yaklaşmayın. Haklı bir sebep olmadıkça Allah’ın öldürülmesini haram kıldığı cana kıymayın. İşte bunlar, akıl erdirmeniz için Allah’ın size emrettiği hususlardır."

Bu âyet-i kerîmelerde, önceki bütün şeriatlerde de yer alan ve hiç neshedilmeyen on mühim hususa yer verilir. Bunlar, toplumların ve asırların değişmesiyle değişmeyen ilâhî esaslardır.  Bu esaslar sırasıyla şöyledir:

Birincisi; Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmayın. İslâm’ın en mühim esası tevhiddir. Bu sebeple ilk olarak şirk yasaklanmıştır. Kur’ân-ı Kerîm’de, ne kadar büyük olursa olsun Allah Teâlâ’nın diğer günahları affedilebileceği fakat şirk günahını asla affetmeyeceği tekitle beyân buyrulur. (bk. Nisâ 4/48, 116)

İnsan:

›  Allah’tan başka bir ilâh, kulluk edilecek bir mabud kabul ettiğinde,

›  Kâmil mânada ve her yönüyle yalnızca Allah’a ait olan sıfatları bir başka varlığa daha verdiğinde,

›  Kuvvet ve kudretinde Allah’a bir ortak daha tanıdığında,

›  Sahip olduğu haklar ve bunların ifâsı hususunda Allah’a bir başka ortak daha tanıdığında şirke düşmüş olur.

Bu sûrenin çeşitli ayetlerinde puta tapmak, yıldızlara, aya ve güneşe tapmak, meleklere ve cinlere tapmak, Allah’a oğul ve kız isnat etmek gibi çeşitli şirk şekillerine işaret edilerek naklî, aklî ve mantıkî delillerle bunların doğru olmadığı ve bunlardan vazgeçmek gerektiği açıklanmıştı. İşte bu esas, bütün şirk türlerinin haram olduğunu belirtmekte; Allah’a hiçbir şeyin: ne putların, ne yıldızların, ne cinlerin ne meleklerin, ne de Allah’ın oğlu veya kızı sayılan şeylerin ortak koşulmamasını emretmektedir.

İkincisi; ana-babaya iyilik yapın. Onlara elinizden geldiği ve imkânlarınız elverdiği ölçüde ihsanda bulunun. Onlara hiçbir kötülük yapmayın ve gönüllerini incitmeyin. Allah’ın hakkından sonra hemen ana-baba gelmektedir. Çünkü insanda Allah hakkından sonra ana-baba hakkı vardır. Allah insanın yaratıcısı, ana-baba da bu yaratılışın başlıca sebepleridir. İnsanı yaratan ve rızıklandıran Allah; yetiştiren, şefkatle terbiye eden, büyüten ve koruyan ana-babadır. Bu hususa ışık tutan bir âyet-i kerîmede şöyle buyrulur:

“Rabbin yalnız kendisine kulluk etmenizi ve ana-babaya iyilik yapmanızı kesin olarak emretti. Onlardan biri veya her ikisi senin yanında yaşlılık çağına erişirlerse sakın onlara «Öf!» bile deme, onları azarlama, onlara gönül alıcı tatlı ve güzel söz söyle! En içten tevâzu ve merhamet duygularıyla onlara kol kanat ger ve haklarında: «Rabbim! Nasıl onlar beni küçüklüğümde şefkat ve sevgiyle terbiye edip yetiştirdilerse, sen de onlara öyle merhamet eyle» diye dua et!” (İsrâ 17/23-24)

Üçüncüsü; fakirlik korkusuyla çocuklarınızı öldürmeyin. Bu emir, açlık korkusu ve geçim endişesiyle hem câhiliye döneminde uygulanan kız çocuklarının diri diri gömülmesini hem de günümüzde sıkça karşılaştığımız gibi değişik yöntemlerle anne karnındaki çocukları öldürmeyi yasaklamaktadır. Çocuk yapmayı engellemek için Allah Resûlü (s.a.s.) azil yapmaya yani meniyi rahmin dışına akıtmaya müsaade etmiştir. (bk. Buhârî, Nikah 96; Müslim, Nikah 125, 134) Azlin mübah olması, gebe kalmamak için, başka bir yasağı çiğnememek ve zararlı olmamak kaydıyla, daha başka tıbbî önlemlere başvurmanın da caiz olduğunu gösterir. Çünkü Kur’an gebe kalmamayı değil, çocuk öldürmeyi yasaklamaktadır. Fakat günümüzde anne karnındaki çocukları öldürmede sıkça başvurulan bir yöntem olan kürtaj son derece sakıncalıdır. Âlimlerimizin büyük çoğunluğu, hamileliğin hangi safhasında ve hangi yolla olursa olsun, çocuk düşürme ve aldırmanın haram olduğu görüşünde birleşmektedirler.

Dördüncüsü; kötülüklerin ve zina gibi çirkin işlerin açığına da gizlisine de yaklaşmayın. “Fuhş” kelimesinin çoğulu olan اَلْفَوَاحِشُ (fevâhiş), “çirkin ve yüz kızartıcı, utanç verici söz, fiil ve davranışlar” demektir. Âyet bu tür kötülüklerin açığını ve gizlisini yapmayı değil, onlara yaklaşmayı yasaklamaktadır. Bunları yapmak haram olduğu gibi, bunların başlangıcı, sebepleri ve yolları da haramdır. Nitekim âyet-i kerîmede: “Zinaya yaklaşmayın. Çünkü o, çirkinliği apaçık bir hayâsızlıktır ve çok kötü bir yoldur” (İsrâ 17/32) buyrularak, sadece zinâ değil, ona götüren sebepler de yasaklanmıştır.

Beşincisi; haklı bir sebep olmadıkça Allah’ın öldürülmesini haram kıldığı cana kıymayın. İslâm, insan hayatını korunması gereken kutsal bir değer olarak kabul etmiş ve haksız yere cana kıymayı en büyük günahlardan saymıştır. Kur’ân-ı Kerîm’de bir insanın öldürülmesini gerektiren haklar üç tane olarak beyân edilmiş, Allah Resûlü (s.a.s.) de buna ikisini daha ilâve etmiştir. Kur’an, insan hayatına kıymayı şu üç durumda helâl tanır:

›  Bir başka insanı kasten öldürmek,

›  Savaş dışında bir ihtimal bırakmayacak şekilde İslâm’a karşı çıkmak; İslâm’ın hâkimiyet ve yerleşmesini engellemeye çalışmak,

›  İslâm devletinin hudutları içinde karışıklık çıkarmak veya İslâmî hükümleri ortadan kaldırmaya çalışmak.

Peygamber Efendimiz’in bunlara ilâve ettiği iki husus da şudur:

›  Evliyken zina etmek,

›  İmanından sonra küfredip İslâm toplumunu terk etmek.

İnsanı öldürmenin helâl olduğu yollar yalnızca bu beşi olup ister müslüman, ister zımmî[1] veya kâfir olsun, bu beş durum dışında insanın canına kıyılamaz.

Altıncısı; kötü niyetlerle yetimin malına yaklaşmayın. Yetim, babası ölmüş ve henüz bülüğ çağına ermemiş çocuğa denir. Yetimin velisi, onun haklarını korumada çok dikkatli olmalı, onun malını haksız bir şekilde yemek hususunda Allah’tan korkmalıdır. Çünkü bu konuda çok ciddî ikaz ve tehditler vardır. Bunlardan biri şöyledir: “Yetimlerin mallarını haksız yere yiyenler, aslında karınlarına sadece ateş doldurmuş oluyorlar. Onlar pek yakında çılgın alevli bir ateşe gireceklerdir.” (Nisâ 4/10) Ancak velî, yetimin malını iyi niyetle ve yetimin yararına kullanabilir. Geliştirmek ve yetime kazanç sağlamak niyetiyle o malı ticârî ve zirâî işlerde çalıştırabilir. O maldan yetime yetecek kadar alabilir, yetimin masraflarını o maldan karşılayabilir. Yetişkinlik çağına geldiğinde de malını kendisine teslim eder.

Yedincisi; ölçüyü ve tartıyı adâletle tam yapın. Hem ölçtüğünüz ve tarttığınız aletleriniz doğru olsun, eksik veya fazla olmasın; hem de ölçüp tartarken eksik veya fazla yapmayın. Dolayısıyla yetim malı olmasa bile, başkasının hakkına tecavüz de haram kılınmıştır. İnsan bu konuda gücü yettiği nispette adil olmaya çalışacaktır. Gücünü aşan noktalarda ilâhî af devreye girecektir. Zira Cenâb-ı Hak, “Biz hiç kimseyi gücünün üstünde bir şeyle sorumlu tutmayız” (En‘âm 6/152) prensibini bir daha hatırlatmaktadır. Şu kıssa nazarlarımızı, ölçü ve tartıya dikkatin ehemmiyetine celbeder:

Allah dostlarından birisi, sağlığında tartı ile ticaret yapan bir adamın ölüm döşeğinde ziyaretine gider. Ona: “Haydi Lâ ilâhe illallah de!” diyerek kelime-i tevhidi telkîn edince can çekmekte olan kişi şöyle cevap verir: “O dediğini söyleyemiyorum. Sanki terazinin dili, dilimin üzerine oturmuş “Lâ ilâhe illallah” dememe mani oluyor.” Ziyarete giden zat: “Sen tartıyı doğru yapmıyor muydun?” diye sorar. Adam: “Elbette doğru yapıyordum, fakat bazı zamanlar farkında olmadan terazinin içinde tozlar kalıyordu” der.

Sekizincisi; akraba bile olsa konuştuğunuz zaman adâletli olun. Gerek hüküm verirken, gerek şâhitlik yaparken, gerekse herhangi bir hususta söz söylediğinizde, akrabanızın aleyhinde bile olsa doğrusunu söyleyin, taraf tutmayın. Hak ve adâlet neyi gerektiriyorsa o şekilde davranın. Çünkü hak ve adâlete aykırı davranmak haram kılınmıştır.

Dokuzuncusu; Allah’a ve Allah için verdiğiniz sözleri yerine getirin. Gerek Allah’ın size teklif etmiş olduğu ahitleri, emirleri, yasakları ve gerek sizin Allah’a veya Allah adına başkalarına verdiğiniz ahitleri, nezirleri, yeminleri, akitleri, geçerli olan her çeşit taahhütleri tamamen yerine getiriniz. Çünkü ahdi bozmak da haramdır.

Son olarak; şüphesiz bu, benim dosdoğru yolumdur, öyleyse ona uyun; başka yollara uymayın. Bu esas, önce sayılan bütün emir ve yasakları içine almaktadır. Allah’ın dosdoğru yolu olan İslâm’a uygun yaşamayı ve İslâm dışındaki yolardan uzak durmayı talep etmektedir. Çünkü İslâm dışındaki düşünce ve hayat tarzları, insanı Allah’ın yolundan ayırıp uzaklaştıracaktır. Resûlullah (s.a.s.), bu âyeti okuyunca önüne düzgün bir çizgi çekti ve “İşte bu Allah’ın dosdoğru yoludur” buyurdu. Sonra o düz çizginin sağından ve solundan çeşitli çizgiler çekti ve “Bunlar da şeytanın insanları çağırdığı yollardır” buyurdu ve bu âyeti okudu. (İbn Mâce, Mukaddime 1) Bu sebeple biz, kıldığımız namazların her rekâtında Rabbimize “Bizi dosdoğru yola eriştir” (Fâtiha 1/5) diye dua ediyoruz.

Allah Teâlâ, bu âyetlerde sayılan emirleri bir zamanlar İsrâiloğulları’na da bildirmişti:

152. “Yetişkinlik çağına erinceye kadar, muhafaza ve yardım maksadıyla en güzel şekilde olanı dışında, yetimin malına yaklaşmayın. Ölçüyü ve tartıyı adâletle tam yapın. Biz hiç kimseyi gücünün üstünde bir şeyle sorumlu tutmayız. Konuştuğunuz zaman, en yakınlarınızın aleyhinde bile olsa adâleti gözetip doğruyu söyleyin. Allah’a ve Allah için verdiğiniz sözleri yerine getirin. İşte bunlar, düşünüp ders almanız için Allah’ın size emrettiği hususlardır.”

153. Şüphesiz bu, benim dosdoğru yolumdur, öyleyse ona uyun. Başka yollara uymayın ki, o yollar sizi grup grup parçalayarak Allah’a giden yoldan ayırmasın. İşte bunlar, kendisine karşı gelmekten sakınmanız için Allah’ın size emrettiği hususlardır.

Bu âyet-i kerîmelerde, önceki bütün şeriatlerde de yer alan ve hiç neshedilmeyen on mühim hususa yer verilir. Bunlar, toplumların ve asırların değişmesiyle değişmeyen ilâhî esaslardır.  Bu esaslar sırasıyla şöyledir:

Birincisi; Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmayın. İslâm’ın en mühim esası tevhiddir. Bu sebeple ilk olarak şirk yasaklanmıştır. Kur’ân-ı Kerîm’de, ne kadar büyük olursa olsun Allah Teâlâ’nın diğer günahları affedilebileceği fakat şirk günahını asla affetmeyeceği tekitle beyân buyrulur. (bk. Nisâ 4/48, 116)

İnsan:

›  Allah’tan başka bir ilâh, kulluk edilecek bir mabud kabul ettiğinde,

›  Kâmil mânada ve her yönüyle yalnızca Allah’a ait olan sıfatları bir başka varlığa daha verdiğinde,

›  Kuvvet ve kudretinde Allah’a bir ortak daha tanıdığında,

›  Sahip olduğu haklar ve bunların ifâsı hususunda Allah’a bir başka ortak daha tanıdığında şirke düşmüş olur.

Bu sûrenin çeşitli ayetlerinde puta tapmak, yıldızlara, aya ve güneşe tapmak, meleklere ve cinlere tapmak, Allah’a oğul ve kız isnat etmek gibi çeşitli şirk şekillerine işaret edilerek naklî, aklî ve mantıkî delillerle bunların doğru olmadığı ve bunlardan vazgeçmek gerektiği açıklanmıştı. İşte bu esas, bütün şirk türlerinin haram olduğunu belirtmekte; Allah’a hiçbir şeyin: ne putların, ne yıldızların, ne cinlerin ne meleklerin, ne de Allah’ın oğlu veya kızı sayılan şeylerin ortak koşulmamasını emretmektedir.

İkincisi; ana-babaya iyilik yapın. Onlara elinizden geldiği ve imkânlarınız elverdiği ölçüde ihsanda bulunun. Onlara hiçbir kötülük yapmayın ve gönüllerini incitmeyin. Allah’ın hakkından sonra hemen ana-baba gelmektedir. Çünkü insanda Allah hakkından sonra ana-baba hakkı vardır. Allah insanın yaratıcısı, ana-baba da bu yaratılışın başlıca sebepleridir. İnsanı yaratan ve rızıklandıran Allah; yetiştiren, şefkatle terbiye eden, büyüten ve koruyan ana-babadır. Bu hususa ışık tutan bir âyet-i kerîmede şöyle buyrulur:

“Rabbin yalnız kendisine kulluk etmenizi ve ana-babaya iyilik yapmanızı kesin olarak emretti. Onlardan biri veya her ikisi senin yanında yaşlılık çağına erişirlerse sakın onlara «Öf!» bile deme, onları azarlama, onlara gönül alıcı tatlı ve güzel söz söyle! En içten tevâzu ve merhamet duygularıyla onlara kol kanat ger ve haklarında: «Rabbim! Nasıl onlar beni küçüklüğümde şefkat ve sevgiyle terbiye edip yetiştirdilerse, sen de onlara öyle merhamet eyle» diye dua et!” (İsrâ 17/23-24)

Üçüncüsü; fakirlik korkusuyla çocuklarınızı öldürmeyin. Bu emir, açlık korkusu ve geçim endişesiyle hem câhiliye döneminde uygulanan kız çocuklarının diri diri gömülmesini hem de günümüzde sıkça karşılaştığımız gibi değişik yöntemlerle anne karnındaki çocukları öldürmeyi yasaklamaktadır. Çocuk yapmayı engellemek için Allah Resûlü (s.a.s.) azil yapmaya yani meniyi rahmin dışına akıtmaya müsaade etmiştir. (bk. Buhârî, Nikah 96; Müslim, Nikah 125, 134) Azlin mübah olması, gebe kalmamak için, başka bir yasağı çiğnememek ve zararlı olmamak kaydıyla, daha başka tıbbî önlemlere başvurmanın da caiz olduğunu gösterir. Çünkü Kur’an gebe kalmamayı değil, çocuk öldürmeyi yasaklamaktadır. Fakat günümüzde anne karnındaki çocukları öldürmede sıkça başvurulan bir yöntem olan kürtaj son derece sakıncalıdır. Âlimlerimizin büyük çoğunluğu, hamileliğin hangi safhasında ve hangi yolla olursa olsun, çocuk düşürme ve aldırmanın haram olduğu görüşünde birleşmektedirler.

Dördüncüsü; kötülüklerin ve zina gibi çirkin işlerin açığına da gizlisine de yaklaşmayın. “Fuhş” kelimesinin çoğulu olan اَلْفَوَاحِشُ (fevâhiş), “çirkin ve yüz kızartıcı, utanç verici söz, fiil ve davranışlar” demektir. Âyet bu tür kötülüklerin açığını ve gizlisini yapmayı değil, onlara yaklaşmayı yasaklamaktadır. Bunları yapmak haram olduğu gibi, bunların başlangıcı, sebepleri ve yolları da haramdır. Nitekim âyet-i kerîmede: “Zinaya yaklaşmayın. Çünkü o, çirkinliği apaçık bir hayâsızlıktır ve çok kötü bir yoldur” (İsrâ 17/32) buyrularak, sadece zinâ değil, ona götüren sebepler de yasaklanmıştır.

Beşincisi; haklı bir sebep olmadıkça Allah’ın öldürülmesini haram kıldığı cana kıymayın. İslâm, insan hayatını korunması gereken kutsal bir değer olarak kabul etmiş ve haksız yere cana kıymayı en büyük günahlardan saymıştır. Kur’ân-ı Kerîm’de bir insanın öldürülmesini gerektiren haklar üç tane olarak beyân edilmiş, Allah Resûlü (s.a.s.) de buna ikisini daha ilâve etmiştir. Kur’an, insan hayatına kıymayı şu üç durumda helâl tanır:

›  Bir başka insanı kasten öldürmek,

›  Savaş dışında bir ihtimal bırakmayacak şekilde İslâm’a karşı çıkmak; İslâm’ın hâkimiyet ve yerleşmesini engellemeye çalışmak,

›  İslâm devletinin hudutları içinde karışıklık çıkarmak veya İslâmî hükümleri ortadan kaldırmaya çalışmak.

Peygamber Efendimiz’in bunlara ilâve ettiği iki husus da şudur:

›  Evliyken zina etmek,

›  İmanından sonra küfredip İslâm toplumunu terk etmek.

İnsanı öldürmenin helâl olduğu yollar yalnızca bu beşi olup ister müslüman, ister zımmî[1] veya kâfir olsun, bu beş durum dışında insanın canına kıyılamaz.

Altıncısı; kötü niyetlerle yetimin malına yaklaşmayın. Yetim, babası ölmüş ve henüz bülüğ çağına ermemiş çocuğa denir. Yetimin velisi, onun haklarını korumada çok dikkatli olmalı, onun malını haksız bir şekilde yemek hususunda Allah’tan korkmalıdır. Çünkü bu konuda çok ciddî ikaz ve tehditler vardır. Bunlardan biri şöyledir: “Yetimlerin mallarını haksız yere yiyenler, aslında karınlarına sadece ateş doldurmuş oluyorlar. Onlar pek yakında çılgın alevli bir ateşe gireceklerdir.” (Nisâ 4/10) Ancak velî, yetimin malını iyi niyetle ve yetimin yararına kullanabilir. Geliştirmek ve yetime kazanç sağlamak niyetiyle o malı ticârî ve zirâî işlerde çalıştırabilir. O maldan yetime yetecek kadar alabilir, yetimin masraflarını o maldan karşılayabilir. Yetişkinlik çağına geldiğinde de malını kendisine teslim eder.

Yedincisi; ölçüyü ve tartıyı adâletle tam yapın. Hem ölçtüğünüz ve tarttığınız aletleriniz doğru olsun, eksik veya fazla olmasın; hem de ölçüp tartarken eksik veya fazla yapmayın. Dolayısıyla yetim malı olmasa bile, başkasının hakkına tecavüz de haram kılınmıştır. İnsan bu konuda gücü yettiği nispette adil olmaya çalışacaktır. Gücünü aşan noktalarda ilâhî af devreye girecektir. Zira Cenâb-ı Hak, “Biz hiç kimseyi gücünün üstünde bir şeyle sorumlu tutmayız” (En‘âm 6/152) prensibini bir daha hatırlatmaktadır. Şu kıssa nazarlarımızı, ölçü ve tartıya dikkatin ehemmiyetine celbeder:

Allah dostlarından birisi, sağlığında tartı ile ticaret yapan bir adamın ölüm döşeğinde ziyaretine gider. Ona: “Haydi Lâ ilâhe illallah de!” diyerek kelime-i tevhidi telkîn edince can çekmekte olan kişi şöyle cevap verir: “O dediğini söyleyemiyorum. Sanki terazinin dili, dilimin üzerine oturmuş “Lâ ilâhe illallah” dememe mani oluyor.” Ziyarete giden zat: “Sen tartıyı doğru yapmıyor muydun?” diye sorar. Adam: “Elbette doğru yapıyordum, fakat bazı zamanlar farkında olmadan terazinin içinde tozlar kalıyordu” der.

Sekizincisi; akraba bile olsa konuştuğunuz zaman adâletli olun. Gerek hüküm verirken, gerek şâhitlik yaparken, gerekse herhangi bir hususta söz söylediğinizde, akrabanızın aleyhinde bile olsa doğrusunu söyleyin, taraf tutmayın. Hak ve adâlet neyi gerektiriyorsa o şekilde davranın. Çünkü hak ve adâlete aykırı davranmak haram kılınmıştır.

Dokuzuncusu; Allah’a ve Allah için verdiğiniz sözleri yerine getirin. Gerek Allah’ın size teklif etmiş olduğu ahitleri, emirleri, yasakları ve gerek sizin Allah’a veya Allah adına başkalarına verdiğiniz ahitleri, nezirleri, yeminleri, akitleri, geçerli olan her çeşit taahhütleri tamamen yerine getiriniz. Çünkü ahdi bozmak da haramdır.

Son olarak; şüphesiz bu, benim dosdoğru yolumdur, öyleyse ona uyun; başka yollara uymayın. Bu esas, önce sayılan bütün emir ve yasakları içine almaktadır. Allah’ın dosdoğru yolu olan İslâm’a uygun yaşamayı ve İslâm dışındaki yolardan uzak durmayı talep etmektedir. Çünkü İslâm dışındaki düşünce ve hayat tarzları, insanı Allah’ın yolundan ayırıp uzaklaştıracaktır. Resûlullah (s.a.s.), bu âyeti okuyunca önüne düzgün bir çizgi çekti ve “İşte bu Allah’ın dosdoğru yoludur” buyurdu. Sonra o düz çizginin sağından ve solundan çeşitli çizgiler çekti ve “Bunlar da şeytanın insanları çağırdığı yollardır” buyurdu ve bu âyeti okudu. (İbn Mâce, Mukaddime 1) Bu sebeple biz, kıldığımız namazların her rekâtında Rabbimize “Bizi dosdoğru yola eriştir” (Fâtiha 1/5) diye dua ediyoruz.

Allah Teâlâ, bu âyetlerde sayılan emirleri bir zamanlar İsrâiloğulları’na da bildirmişti:

154. Nitekim bir zaman da Mûsâ’ya, iyilik edenlere nimetimizi tamamlamak, her şeyi iyice açıklamak üzere bir hidâyet rehberi ve rahmet olarak Tevrat’ı vermiştik ki, bir gün Rablerine kavuşacaklarına gerçekten iman etsinler.

Bütün ilâhî kitaplar hep aynı kaynaktan gelmiştir. Hz. Mûsâ’ya verilen Tevrat da, Peygamberimiz’e indirilen Kur’an da böyledir. Allah Teâlâ Tevrât’ı Mûsâ (a.s.)’a, ilâhî emirlere en güzel şekilde uyan, iyilik sahibi sâlih kullara nimet ve ikramını tamamlamak; dinî hususlarda onların ihtiyaç duyduğu her türlü meseleyi açıklayıp vuzuha kavuşturmak; bir hidâyet rehberi ve bir rahmet kaynağı olarak indirmiştir. Hedef, hitap ettiği insanlara Allah’ı, âhireti, hesabı, cennet ve cehennemi öğretmek ve onların bir gün yeniden dirilip Rablerinin huzuruna varacaklarına inanmalarını sağlamaktır. Bunlar aynı zamanda bütün ilâhî kitapların ortak özellikleridir. Nitekim:

155. Aynı şekilde bu Kur’an da bizim indirdiğimiz pek yüce ve bereketli bir kitaptır; ona uyun ve ona karşı gelmekten sakının ki Allah’ın rahmetine nâil olasınız.

Kur’an mübârek bir kitaptır. İnsanlara dinî ve dünyevî bakımdan pek çok faydaları vardır. Mânaları çok bereketlidir. Kur’an, Resûl-i Ekrem (s.a.s.) için bereketli bir kitaptır; çünkü onun kalbine indirilmiş ve onun ahlâkı Kur’an kılınmıştır. Ümmeti için bereketli bir kitaptır; çünkü Kur’an onlarla Rableri arasında kuvvetli bir iptir. Ona sımsıkı sarılan Allah’a ulaşır. Onun emirlerine uygun amel işleyen ve ona karşı gelmektensakınan ilâhî rahmete nâil olur.

Kur’ân-ı Kerîm’in indiriliş hikmetine gelince:

156. Ayrıca: “Bizden önceki iki toplum olan yahudi ve Hristiyanlara kitap indirildi, biz ise onların okuyup üzerinde çalıştıkları gerçeklerden habersizdik” demeyesiniz.

157. Veya: “Eğer bize de kitap indirilseydi, onlardan daha çok doğru yol üzere olurduk” diye itirazda bulunmayasınız. İşte size Rabbinizden apaçık bir delil, doğru yolu gösteren bir rehber ve rahmet geldi. Artık Allah’ın âyetlerini yalanlayan ve onlardan yüz çevirenden daha zâlim kim olabilir? Biz, âyetlerimizden yüz çeviren ve halkı onlardan alıkoyanları, bu tutumları yüzünden, azabın en kötüsüyle cezalandıracağız.

Bu âyetlerde Kur’ân-ı Kerîm’in indirilişinin iki mühim hikmeti üzerinde durulur. Birincisi, onun ilk muhatapları olan Arapların, önceki iki topluma yani yahudi ve hıristiyanlara kendi dillerinde kitabın indirildiğini, onların bunu rahatlıkla okuyup anladıklarını, fakat yabancı bir dil olması sebebiyle kendilerinin bu kitaplardan, taşıdıkları ilâhî buyruklardan bir şey anlamadıklarını, bu sebeple iyi bir kul olma imkânı bulamadıklarını söyleyerek dünya veya âhirette mazeret beyân etmelerine fırsat vermemektir. Nitekim bir âyet-i kerîmede şöyle buyrulur:

“Biz o Kur’an’ı yabancı bir dilde indirseydik, onlar elbette: «Onun âyetleri anlayacağımız bir dille iyice açıklanmalı değil miydi? Arap olmayana yabancı dilde bir kitap olur mu?» diyeceklerdi.” (Fussilet 41/44)

Bu sebeple Allah, buyruklarını onlara kolaylıkla açıklayabilmesi için, her millete kendi dilini konuşan bir peygamber göndermiştir. (bk. İbrâhim 14/4)

İkincisi de yine Arapların, kendilerine kitap indirildiği takdirde, bir çok mezhep ayrılığı içinde birbiriyle boğuşan, ellerindeki büyük nimetlerin kıymetini bilmeyen yahudi ve hıristiyanlardan daha doğru yolda olacaklarını söylemelerine, böyle bir mazeret ileri sürmelerine engel olmaktır.

İşte bu ve benzeri hikmetlere binâen, önce Araplara, onlardan sonra da kıyamete kadar gelecek bütün nesillere, Allah’a kulluğun yollarını göstermek üzere Kur’an indirilmiştir. Burada Kur’ân-ı Kerîm’in üç mühim hususiyetine dikkat çekilir:

›    Kur’an beyyinedir; hakikati apaçık ifadelerle ortaya koyan kesin bir delildir. Eşsiz edebî üstünlüğü ve zengin muhtevasıyla bütün dinî hakikatleri son derece etkili, açık ve iknâ edici bir şekilde beyân eden ilâhî bir belgedir.

›    İnsanlar için, hususiyle onlar arasından kendine inanıp tabi olanlar için bir hidâyet güneşidir. Peşinden gidenleri cennete ve Allah’a götüren şaşmaz ve güvenilir bir rehberdir.

›    Netice olarak kendine inanıp bağlanan fert ve toplumlara saadet, selamet ve mutluluk bahşeden ilâhî bir rahmettir.

Aklını kullananlar bu ilâhî hidâyet ve rahmet kaynağından en iyi şekilde istifade etmeye çalışırlar. Fakat bu nimetin kıymetini idrak edemeyen, Allah’ın âyetlerini yalanlayan, kendileri ondan yüz çevirdikleri gibi insanları da vazgeçirmeye çalışanlardan daha zalim bir kimse düşünülemez. Onlar büyük bir haksızlık ve zulüm içindedirler. Dolayısıyla bu zulümleri karşılıksız kalmayacak ve yakında Allah onları azabın en kötüsüyle cezalandıracaktır. Şu âyet-i kerîme ne kadar dehşet vericidir:

“Rasûlüm! Sakın, Allah’ı zalimlerin yaptıklarından habersiz sanma! Allah onları cezalandırmayı, dehşetten gözlerin dışarı fırlayacağı bir güne ertelemektedir.” (İbrâhim 14/42)

Buna göre iman edip gerçeğe teslim olmak için beklenecek bir zaman yoktur:

158. Onlar iman etmek için neyi beliyorlar? Ölüm veya azap meleklerinin gelmesini mi? Haklarında Rabbinin azap hükmünü verip bunu icraya koymasını mı? Yahut Rabbinin kıyâmetle ilgili bazı alâmetlerinin ortaya çıkmasını mı? Fakat Rabbinin bunlar türünde bir âyetinin geldiği gün, eğer kişi daha önce iman etmemiş veya imanı bir iddiadan ibaret kalıp onunla hayırlı bir iş yapmamış ise, artık o gün inanması kendisine bir fayda sağlamaz. Onlara: “Bekleyin bakalım, şüphesiz biz de bekliyoruz” de!

Müşrikler, kendilerine gerçekleri açıklayan Kur’an gelmesine ve bütün delillerin gösterilmesine rağmen iman etmemişlerdi. Bu sebeple onlara ve onların durumunda olan herkese, iman etmeleri için artık neyi bekledikleri sorulmaktadır:

› “Melekler onlara pençelerini uzatarak: «Haydi çıkarın canlarınızı!» derler” (En‘âm 6/93) buyruğunca, ellerini uzatıp, gırtlaklarına binip, sırtlarına vura vura canlarını çıkaracak ölüm veya azap meleklerinin gelmesini mi bekliyorlar?

› Veya Rabbin gelmesini, azabının vuku bulmasını, yahut “Rabbinin emri gelip melekler sıra sıra dizildiği zaman! O gün cehennem de bütün dehşetiyle getirilir. İnsan o gün, bütün yaptıklarını birer birer hatırlar; ama bu hatırlamanın ona ne faydası olur ki?” (Fecr 89/22-23) âyetlerinin haber verdiği gibi, haklarında en son ilâhî hükmün ortaya çıkmasını mı bekliyorlar?

› Yoksa başlarına taş yağması, göğün parçalanıp üzerlerine düşmesi veya kıyâmet alametlerinin ortaya çıkması gibi fiilen yok olmalarına delâlet eden ve kendilerini inanmaya mecbur bırakacak olan Rabbinin bazı alâmetlerinin gelmesini mi bekliyorlar?

Bekledikleri bu alâmetler geldiği zaman belki iman edebilirler, fakat bunlar gerçekleştikten ve perdeler kalkıp âhiretten manzaralar görülmeye başladıktan sonra hâsıl olacak iman ve amel, sahibine hiçbir fayda sağlamayacaktır. Çünkü o an teklifin vakti sona ermiş, hesap zamanı başlamış ve iman ile kazanılacak bütün hayırların kapısı kapanmış olur.

Âyetin işârî mânası şöyledir: “Allah Teâlâ insan kalbini îman tohumunun gelişip yeşermesine müsait verimli bir arazi gibi yaratmıştır. Resûlullah (s.a.s.) “Su bitkilerin yeşermesini sağladığı gibi, Lâ ilâhe illallah sözü de kalpte îmanın yeşermesini temin eder” buyurur. (Deylemî, no: 4319) Bu tohum, kişinin kalp ile tasdik ve dil ile ikrar ettiği kelime-i şehâdettir. “Ben şehâdet ederim ki Allah’tan başka ilâh yoktur ve Muhammed (s.a.s.), Allah’ın rasûlüdür” sözünü söylemektir. Kalpte îmanın ekilip mahsûlünün elde edilme zamanı, âhiret hayâtı değil, dünya hayâtıdır. Nitekim Efendimiz (a.s.): “Dünya âhiretin tarlasıdır” (Aclûnî, I, 494) buyurmaktadır. Şu halde dünyada kalbine îman tohumunu ekmeyen veya o îman gücüyle sâlih ameller işleyip hayır kazanmayan kişiye âhirette îman tohumunu ekip geliştirmeyi arzu etmesinin bir faydası olmaz. Sâlih ameller ise güzel sözü yani “lâ ilâhe illallah” kelimesini yükseltip büyütür (bk. Fâtır 35/10), Rabbinin izniyle her zaman yemiş veren meyveli güzel bir ağaç hâline getirir. (bk. İbrâhim 14/25-26) O ağacın meyveleri mârifet, muhabbet, gerçekleri müşahede, Allah’a kavuşma ve ahlâkî kemâle ermektir. Dinî gerçeklere sırt çevirenler ise bu manevî nimetlerden mahrum bırakılacaklardır:

159. Dinlerini parça parça edip fırka fırka olanlar yok mu, senin onlarla hiçbir alâkan yoktur. Onların işi ancak Allah’a kalmıştır. Sonra Allah, yaptıklarını kendilerine bir bir haber verecektir.

“Dinlerini parçalayıp fırka fırka olanlar” ifadesi yahudiler ve hıristiyanları içine aldığı gibi müşrikleri ve kâfirleri, hatta bu duruma düşen müslümanları da içine almaktadır. Çünkü kurtuluşları için Yüce Allah’ın gönderdiği dine tabi olmayan, yanlış tevil ve yorumlarla onu bozmaya çalışan, Allah’ın emretmemiş olduğu şeyleri uydurup bidat olarak ortaya çıkaran kimseler dinlerini parçalamış olurlar. Nitekim Kur’an’ın ilk muhatapları olan Araplar da böyleydi. Onlar dini birliklerini bozmuşlar, çeşitli inançlar ortaya çıkarmışlardı. Her kabilenin, her sülâlenin ayrı putu ve tapınağı vardı. Âyet-i kerîmede aynı zamanda, ileride İslâm’ın ruhuna aykırı bir tarzda ortaya çıkacak çeşitli İslâm fırkalarına da işaret bulunmaktadır. Nitekim Resûlullah (s.a.s.):

“Yahudiler yetmiş bir fırkaya ayrıldılar. Onlardan bir tanesi hariç, diğerlerinin tamamı cehennemdedir. Hıristiyanlar da yetmiş iki fırkaya ayrıldılar. Onlardan bir fırka hariç diğerlerinin tamamı cehennemdedir. Ümmetim ise yetmiş üç fırkaya ayrılacaktır. Bunlardan biri hariç diğerleri cehennemdedir”  buyurur. “O bir tane kurtulan grup kimlerdir ya Resûlallah?” süaline cevap olarak da: “Onlar, benim ve ashâbımın üzerinde gittiğimiz yolda gidenlerdir” buyurur. (Ebû Dâvûd, Sünnet 1; Tirmizî, İman 18)

Tevhidi bozan, İslâm dininin saf, temiz ve kolay aslını çeşitli tevillerle yozlaştırıp ayrılığa sebep olanlarla ne Allah Resûlü (s.a.s.)’in ne de O’nun izinden giden gerçek mü’minlerin bir ilgileri vardır. Sorumlulukları tamamen kendilerine aittir. Onların ayrılıklarından ve başlarına gelecek felâketlerden ne Peygamber’e ne de gerçek mü’minlere bir vebâl söz konusudur.

İyilik ve kötülüklerin cezasına gelince:

160. Kim bir iyilik yaparsa, yaptığının on katıyla mükâfat­landırı­lacaktır. Kim de bir kötülük yaparsa ancak o kötülüğe denk bir ceza görecektir. Kimseye en küçük bir haksızlık yapılmayacaktır.

İyilikler en az bire on mükâfatlandırılır. Bu, asgari sınırdır. Üst sınırı ise belirlenmemiştir. Nitekim: “Mallarını Allah yolunda harcayanların misâli, yedi başak bitiren ve her başakta yüz dâne bulunan bir tek tohumun hâli gibidir. Allah, dilediğine kat kat fazlasını da verir. Çünkü Allah, lütfu pek geniş olan ve her şeyi hakkıyla bilendir” (Bakara 2/261) âyetinde bire yedi yüz ve duruma göre onun katları, yani bire bin dörtyüz, iki bin sekizyüz… va‘dedilmektedir. Demek ki iyilik güzel bir şeydir ve ilâhî rahmet de nihâyetsiz bir şekilde geniştir. Herkes ihlas, niyet ve şartlarına uygun yerine getirebilme nispetinde yaptığı iyiliğin mutlaka birkaç mislini ve en az on katını alacaktır. Şu misâl ne kadar ibrete şâyandır:

Güney Arnavutluk’ta fakir bir kadın vardı. Bir kış günü gariban bir çocuğun perişan hâline dayanamayarak ona bir çift eski partal ayakkabı verdi. Zaman geldi bu çocuk devşirme usûlüyle Osmanlı sarayına girdi. Orada yükseldi ve Ayaz Paşa ismiyle meşhur oldu. Ancak Ayaz Paşa eski günlerini unutmamış, o eski pabuçlarını da bir yere saklamıştı. Paşa olunca bu pabuçların içini altınla doldurdu ve bir şükran ifadesi olarak o fakir kadına gönderdi. (İlber Ortaylı, Osmanlıyı Yeniden Keşfetmek, s. 30)

Bu misâl, muhtâca yardım etmenin dünyevî bir faydasını göstermektedir. Kim bilir âhiretteki faydası nasıl olacaktır?!.

Günahlar ve kötülüklere gelince, bunlar affedilmeyip cezalandırılması gerektiği zaman, fazla değil yapılan kötülüğün tam dengi bir ceza ile cezalandırılır. Hiç kimseye zerre kadar zulmedilmez, haksızlık yapılmaz. Ne iyilik sahiplerine, yaptıkları iyilikten eksik mükâfat verilir; ne de kötülük sahiplerine, kötülüklerinden fazla ceza verilir. İşte Allah’ın dini böyle dosdoğru bir dindir:

161. De ki: “Şüphesiz Rabbim beni dosdoğru bir yola eriştirdi; doğru, her bakımdan kusursuz, hiçbir eğriliği olmayan bir dîne, bâtıldan uzaklaşıp hakka yönelen İbrâhim’in dînine! İbrâhim, hiçbir zaman müşriklerden olmadı.”

162. De ki: “Şüphesiz benim namazım, bütün ibâdetlerim, hayatım ve ölümüm, Âlemlerin Rabbi Allah içindir.”

163. “O’nun hiçbir ortağı yoktur. Ben bununla emrolundum ve ben müslümanların ilkiyim.”

Allah’ın, Rasûl-i Ekem (s.a.s.) Efendimiz’e ihsan ettiği din dosdoğru, eğriliği, eksikliği ve fazlalığı olmayan İslâm dinidir. Bu din yeni ortaya çıkmış bir şey değil, hanif olan, Allah’ın birliği inancı üzerine binâ edilen Hz. İbrâhim’in dininin aynısıdır, bir devamıdır. Her ne kadar yahudiler, hıristiyanlar, müşriklerden her biri, kendilerinin Hz. İbrâhim’in dinine mensup olduklarını iddia etseler de, İbrâhim (a.s.)’ın onlarla bir ilişkisi yoktur. Zira O, tevhid dinini tebliğ eden bir peygamberdir ve müşriklerden değildir. Bu dosdoğru dinin amelî hususiyeti de, kulun namazının, kurbanının, her türlü ibâdetinin, hayat ve ölümünün sadece Âlemlerin Rabbi Allah için olmasıdır. Allah’a hiçbir konuda ortak koşulmamasıdır. Her ibâdetin ve her hayırlı işin bu inanç, bu niyet ve bu ihlasla yapılmasıdır. Peygamber (s.a.s.)’e bu emredildiği gibi, ona inananlara da bu emredilmiştir. Nitekim “Ben bununla emrolundum ve ben müslümanların ilkiyim” (En‘âm 6/163) cümlesi, Allah Resûlü (s.a.s.)’in, kendisine emredilen ilâhî emirlere süratle uyup yerine getirmesini, o emirlerin kendine mahsus olmayıp, herkese bunların emredildiğini ve bütün müslüman olanların ona uyması gerektiğini açıklamaktadır.

Buna rağmen inkârcılar, müslümanları kendi hayat tarzlarını kabule çağırır veya bu hususta onları zorlarlarsa, kendilerine şöyle bir cevabın verilmesi tavsiye edilmektedir:

164. De ki: “Allah her şeyin Rabbi iken ben kendime O’ndan başka bir Rab mi arayacağım. Sevap veya günah herkesin kazancı yalnız kendinedir. Hiçbir günahkâr bir başkasının günahını yüklenmez. Sonunda dönüşünüz Rabbinize olacak ve hakkında anlaşmazlığa düştüğünüz hususları O size bir bir haber verecektir.”

Müşriklerin ve inkâra saplanmış zavallıların Peygamber Efendimiz’e: “Gel bizim dinimize dön, dünya ve âhiret ne istersen biz sana kefil oluruz”; müminlere de: “Geliniz, bizim yolumuzda yürüyünüz, günahlarınız bizim boynumuza olsun” (bk. Ankebût 29/12) demelerine karşı verilecek cevâbı, bu âyet-i kerîme öğretmektedir. Her şeyin Rabbi olan Allah’tan başka bir rab arama boşuna bir çabadır. Buna ne gerek ne de ihtiyaç vardır. Hatta bu şirktir ve en büyük günahtır. Şu kadar var ki herkesin kazandığı günah kendine aittir, cezasını kendisi çekecektir; kimse kimsenin günahından sorguya çekilmeyecektir. İnsanlar mahşer günü Allah’ın huzurunda toplandıkları zaman, Allah, dünyada anlaşmazlığa düştükleri şeylerin iç yüzünü haber verecek, herkes gerçeğin ne olduğunu yakini olarak bilecektir.

Netice itibariyle:

165. Sizi yeryüzünün halîfeleri yapan, verdiği nimetlerle sizi imtihan etmek için bir kısmınıza diğerlerinden üstün dereceler veren O’dur. Şüphesiz Rabbin, azabı pek çabuk olandır; bununla beraber O, elbette çok bağışlayıcıdır ve engin merhamet sahibidir.

Allah insanları yeryüzünün halifeleri kılmıştır. Onlar yeryüzünde hakim olur ve orayı yönetirler. İnsanın halife kılınması, onun için büyük bir şereftir. Diğer bütün yaratıklar insanın emrine verilmiştir ve ona hizmet ederler. Buradaki اَلْخَلَائِفُ (halâif) kelimesinden “birbiri ardınca gelen nesiller” mânasını anlamak da mümkündür. Allah Resûlü (s.a.s.), peygamberlerin sonuncusu, ümmeti de diğer ümmetlerin yerine geçmiş son ümmettir. Cenâb-ı Hak mal, mülk, sağlık, sıhhat ve afiyet, makam ve mevki, fizikî yapı, akıl ve şeref bakımından insanların bazılarını diğer bazılarına üstün kılmıştır. Bunun tek gayesi, herkesi sahip olduğu imkânlarla imtihan etmektir. Verilen nimetleri yerinde kullanıp kullanmadıklarını, bu hususta hangisinin daha başarılı olduğunu ortaya çıkarmaktır. Nitekim bir diğer âyet-i kerîmede şöyle buyrulur: “…Oysa dünya hayatında onların geçimliklerini aralarında biz paylaştırıyor ve bir kısmının diğerine iş gördürmesi için akıl, kabiliyet, zenginlik gibi yönlerden kimini kimine derecelerle üstün kılıyoruz…” (Zuhruf 43/32) Dolayısıyla herkes, sahip olduğu nimetlerin birer imtihan sorusu olduğunu, ve bir gün bunların hesabını vereceğini asla unutmamalıdır. Kulluk hayatını devam ettirirken günahlar konusunda Allah’ın azabından korkmalı; güzel amellere devam etmek suretiyle O’nun rahmet ve mağfiretin de ümitvâr olmalıdır. Allah’ın azabı ve rahmetiyle alakalı olarak Sevgili Peygamberimiz şöyle buyurur:

“Eğer mü’min Allah’ın katında bulunan cezayı bilseydi, hiç kimse O’nun cennetini ummazdı. Kâfir de Allah’ın katında bulunan rahmetin derecesini bilseydi, hiç kimse cennetten ümit kesmezdi.” (Müslim, Tevbe 23; Tirmizî, Deavât 99)

En‘âm sûresinin son âyetinde yer alan “istıhlâf” yani halife kılma ve insanın tabi tutulduğu imtihanın geçmişten beri meydana gelme şeklini dikkat çekici örnekleriyle açıklamak üzere A‘râf  sûresi başlıyor: