1. Yemin olsun derinlere dalarak şiddetle söküp çıkaranlara,

2. Yumuşaklık ve kolaylıkla çekip alanlara,

3. Yüzüp yüzüp gidenlere,

4. Birbiriyle yarıştıkça yarışanlara,

5. Kendilerine verilen işleri en uygun yolla düzenleyip yapanlara ki siz yeniden mutlaka diriltileceksiniz!

Yüce Allah, bir kısım varlıklara yemin ederek yeniden dirilişin kesin bir gerçek olduğunu haber verir. Bu varlıkların kimler olduğu açık değildir. Onları vasfeden kelimelerin de birkaç mânaya ihtimali vardır. Bunlar hakkında yapılan izahların şu üçü ehemmiyet arz eder:

Birincisi; bunlar meleklerdir. Meleklerin yaptığı pek çok iş vardır. Burada daha ziyade insanların canını alma işleri üzerinde durulur. Dolayısıyla bunlar insan­ların ruhlarını bedenlerinden çekip çıkaran ölüm meleği ve yardımcılarıdır. Buna göre اَلنَّازِعَاتُ (nâzi‘ât), kâfirlerin ruhlarını ta derinlere dalıp şiddetle söküp çıkaran melekler. اَلنَّاشِطَاتُ (nâşitât), müminlerin ruhlarını incitme­den hafifçe çekip alan melekler. اَلسَّابِحَاتُ (sâbihât), Allah’ın emrini yerine getirmek için gelip giderken ufuklarda denizde yüzer gi­bi hareket eden veya dalgıcın denizde yüzdüğü gibi insan bedeninde yüzerek ru­hunu çıkartan melekler. اَلسَّابِقَاتُ (sâbikât), müminlerin ruhlarını cenne­te, kâfirlerin ruhlarını cehenneme götürürken birbirleriyle yarışan melekler. اَلْمُدَبِّرَاتُ (müdebbirât), kâinatın niza­mında Allah tarafından kendilerine verilen işleri aksatmadan en uygun şekilde yerine getiren meleklerdir.

İkincisi; insanların ruhlarıdır. Burada kullanılan vasıflar, ruhların ölüm anında bedenlerinden zorlukla veya kolaylık­la ayrılmalarını, hızla ruhlar âlemine varmalarını, ruhlar âlemindeki makamlarına ya­rışırcasına gitmelerini ve mânen kemâle ererek işleri idâre eden meleklerin mevkiine yükselmelerini anlatır. Yahut bu vasıflar, dünyada nefislerini terbiye ve tezkiye etme yoluna giren ruhların, nefis mücadelesi yaparak iç ve dış âlemlerini temizleme, şehevî arzularından sıyrılma, ahlâkî kemâle yükselme, sonra kusurlu nefisleri terbiye etme işiyle meşgul olmalarını beyân eder.

Üçüncüsü; Allah yolunda cihad eden mücâhidlerdir. Bu vasıflar, onların yayları iyice gererek ok atmalarını, oklarını kolay­ca fırlatmalarını, karada hızla yürümelerini, denizde yüzmelerini, havada uçmalarını, düşmanla savaşta yarışırcasına vuruşarak ileri geçmelerini ve savaş işlerini en uygun şekilde yürütüp idare etmelerini haber verir.

6. O gün bir sarsıntı dünyayı şiddetle sarsar her şeyi yıkar.

7. Onu arkadan gelip insanları kabirlerinden kaldıran ikinci sarsıntı izler.

8. İşte o gün yürekler korku ile titrer.

9. Zâlimlerin gözleri keder, utanç ve pişmanlıktan zilletle yere kayar.

Sûra birinci kez üflenir, yer ve gökler şiddetli bir şekilde sarsılır, dağlar paramparça olur, gökler açılır, yıldızlar dökülür, her şey toz duman olur; hâsılı kâinatın kıyameti kopar. Peşinden ikinci kez sûra üflenir. Bununla yeniden dirilme gerçekleşir ve insanlar mahşerde toplanır. Bu hengâmede kalpler korku ve dehşetle titrer. Gözler zillet ve pişmanlık içinde aşağı kayar, donup kalır, bir şey göremez hale gelir.

10. İnkârcılar diyorlar ki: “Biz öldükten sonra gerçekten ilk hâlimize mi döndürüleceğiz?”

11. “Hem de çürüyüp, ufalanmış kemikler hâline geldikten sonra ha?”

12. “O takdirde bu, bizim için pek ziyânlı bir dönüş olur” dediler.

13. Halbuki o hiç de zor değil, bir tek haykırışa bakmaktadır.

14. Bir anda uyanır, kendilerini mahşerde buluverirler.

10. âyette yer alan اَلْحَافِرَةُ (hâfire), bir işin ilk durumu, kişinin ilk hali, yürüdüğü yol ve çukur mânalarına gelir. Onlar bu sözleriyle: “Öldükten sonra dirilip tekrar ilk durumumuza mı getirileceğiz? Yeniden hayata mı döndürüleceğiz?” demek isterler. نَخِرَةٌ  (nehıreh) ise çürümüş, ufalanmış, delik deşik olmuş, rüzgârla savrulan, rüzgâr estikçe ses veren kemik demektir. Bu sözleriyle de, canlılıktan bu kadar uzak olan kemiklerin diriltilmesinin hayal olduğunu iddia ederler. Halbuki bu, Allah’ın sonsuz kudretine göre çok basit bir iştir. Sadece bir çağrıya bakmaktadır. O çağrı yapılınca, herkes bir anda o Yüce Mahkeme’de toplanacaktır. اَلسَّاهِرَةُ (sâhire), geceyi uykusuz geçiren, sahra, düz alan gibi mânalara gelir. Mahşerde korkudan kimsenin gözüne uyku girmeyeceği için ona da “sahire” denmiştir. Çağrıyı duyanlar derhal o meydanda toplanırlar. Orası öyle heybetli ve dehşetli bir mahkeme meydanıdır ki, orada kimsenin gözüne uyku girmez. Korkudan uyumak mümkün değildir. Orada her can uyanıklığın en sınır noktasındadır.

15. Sana Mûsâ’nın haberi geldi, değil mi?

16. Hani Rabbi ona mukaddes Tuvâ vâdisinde şöyle seslenmişti:

17. “Firavun’a git, zira o iyice azgınlaştı.”

18. “Ona de ki: «Arınmaya gönlün var mı?»”

19. “«İster misin, seni Rabbine giden yola ileteyim de O’nu tanıyıp saygıyla O’na teslim olasın!»”

20. Bunun üzerine Mûsâ gitti, tebliğ etti ve ona en büyük mûcizesini gösterdi.

21. Fakat Firavun onu yalanladı ve ilâhî dâvete karşı geldi.

22. Sonra arkasını döndü, hakkı iptal için çalışmaya koyuldu.

23. Hemen adamlarını ve ordusunu toplayıp bağırdı:

24. “Sizin en yüce Rabbiniz benim!” dedi.

25. Allah da onu hem âhiretin hem dünyanın dehşet verici azabıyla cezalandırdı.

26. Şüphesiz bunda, Allah’ın azabından korkanlar için elbette büyük bir ibret vardır.

Din söz konusu olunca en mühim unsur, peygamberdir. Zira Allah Teâlâ, dinini onun vasıtasıyla beşeriyete ulaştırmaktadır. Dolayısıyla peygambere inanan Allah’a inanıp O’nun dinini kabul etmekte, Peygamber’e inanmayan ise hepsini reddetmiş olmaktadır. Bu sebeple Yüce Rabbimiz, burada âhiret hayatıyla alakalı delilleri serdetmeden önce, Hz. Mûsâ ve Firavun kıssasından dikkat çekici bir kesit anlatarak, inkârcıları, Resûlullah (s.a.s.)’e karşı çıkmanın ve ona başkaldırmanın hem dünyevî hem de uhrevî hazin neticelerinden sakındırmaktadır. Anlatılan kısmıyla kıssada şu hususlara dikkat çekilmektedir:

›    Firavun gibi azılı bir kâfire ve düşmana karşı bile Mûsâ (a.s.)’dan nasıl bir yumuşak ve nezaketli üslup kullanmasının istendiği.

Burada bir mânada: “Firavun’a gidin; çünkü o, gerçekten çok azgınlaştı. Ona yumuşak ve gönül alıcı sözler söyleyin. Belki o, böylece aklını başına alır veya hiç değilse biraz korkar” (Tâhâ 20/43-44) âyetlerinde emredilen “kavl-i leyin”in izahı vardır. Buna göre davetçi, insanları yumuşak, tesirli ve hikmetli sözlerle hidâyete çağırmalıdır. Kalplere ve ruhlara tesir edecek bir dil bulmalıdır.

›    Firavun’un davet edildiği husus, اَلتَّزَكّ۪ي (tezekkî) kelimesiyle ifade edilir.

Tezekkî, temizlenmek demektir. Bir taraftan kirliliklerden temiz, hâlis ve pam pâk olmak, bir taraftan da artıp, feyizlenip nemâlanmak anlamına gelir. Burada akide, ahlâk ve amellerin temizlenmesi kastedilir. Daha açık bir ifadeyle müslüman olup, İslâm’ı kabullenmek demektir. Mûsâ (a.s.)’ın “gönlün var mı?” diye sormasında, iman veya inkâr gibi tercihe bağlı olan hususlarda kulun iradesinin, meyil ve niyetinin şart olduğuna işaret vardır. Meyil ve niyet olmadan netice hâsıl edilemez. Ayrıca Allah’tan korkup O’nun râzı olmadığı şeylerden sakınmak için Rabbi tanımak şarttır. Nitekim âyet-i kerîmede: “Gerçek şu ki, kulları içinde ancak âlimler, Allah’tan gerektiği gibi korkarlar” (Fâtır 36/28) buyrulur. Çünkü bilmeyenin korkusu ve saygısı olmaz. Korkusu ve saygısı olmayan da günahlardan sakınmaz, her fenalığa atılır.

›    Mûsâ (a.s.)’ın bu kadar yumuşak, tesirli ve hikmetli davetine, üstelik ölülerin tekrar diriltilmesine de bir misal olacak şekilde asanın canlanıp ejderha haline gelivermesi gibi peygamberliğini ispatlayacak büyük bir mûcize göstermesine mukâbil, Firavun’un sergilediği tavır dikkate şâyandır:

Peygamberi yalanlamak, Allah’a ve emrine isyan etmek, Allah’a yönelecek yerde O’na sırtını dönmek, bununla da yetinmeyip hak davasını iptal edebilmek için var gücüyle çalışmak, bununla da yetinmeyip taraftarlarını toplayarak “en büyük rab olduğunu” iddia edecek derecede küfür ve azgınlık, hiddet ve taşkınlık, akılsızlık ve ahmaklık gayyasının dibine yuvarlanmak… Aslında Firavun’un “sizin en büyük rabbiniz benim” şeklindeki iddiası, insandaki makam ve mevki hırsı, benlik dâvasının nerelere kadar varabileceğini gösteren ibretlik bir vesikadır.

›    Allah Teâlâ, peygamberini yalanlayan ve emirlerine karşı böyle küstahça baş kaldıran o zalimi cezasız bırakmadı. Onu hem Kızıl denizin azgın dalgaları arasında boğmak sûretiyle dünya azabıyla, hem de imansız ölüp ebedi cehennemi boylaması sûretiyle âhiret azabıyla cezalandırdı.

اَلنَّكَالُ (nekâl), kelimesi اَلتَّنْك۪يلُ (tenkil) mânasındadır. “Tenkîl” ise görenlere ve işitenlere ibret olacak ve onları benzeri şeyleri yapmaktan men edecek biçimde cezalandırmaktır. İşte Firavun’un helakinde, kalplerinde ilâhî korku taşıyan insanları Allah ve Peygamber’e isyandan vazgeçirecek dehşetli bir ibret bulunmaktadır. Selim bir akılla bunu düşünen insan, peygambere karşı gelen, büyüklük taslayan, insanları zulümle ezen, kendisini tanrılaştıran insanların sonunda nasıl Allah’ın dünya ve âhiret cezasına çarptırılıp mahv ü perişan olacaklarını anlar. Firavun gibi kibirlenmeyip Allah’ın peygamberine inanır ve onun getirdiği dine itaat eder.

27. Ey haşri inkâr edenler! Sizi yeniden yaratmak mı daha zor, yoksa göğü yaratmak mı? İşte bakın! Onu Allah nasıl da binâ etti.

28. Tavanını yükseltti ve onu mükemmel bir sistem hâlinde nizama koydu.

29. Gecesini kararttı, gündüzünü aydınlık yaptı.

30. Bundan sonra da yeri döşeyip yaydı.

31. Ondan sularını ve otlaklarını çıkardı.

32. Dağları sapasağlam yerleştirdi.

33. Bütün bunları Allah, sizin ve hayvanlarınızın yararlanması için yaptı.

Âhiret hayatının varlığını ispat sadedinde dikkatler göklerin ve yerin yaratılışına çekilir; kalpler bunlar üzerinde düşünmeye davet edilir. Burada “yaratılış” kelimesiyle, insanların yeniden dirilişi; “gök” kelimesiyle de, tüm yıldızlar, galaksiler, saman yolu ve güneş sistemi kastedilir. Çürümüş kemiklerin toz toprak olduktan sonra nasıl canlandırılacağını kafalarına sığdıramayan inkârcılara, bu muazzam kâinatı, içindekileri, geceyi, gündüzü, yeryüzünü, oradaki dağları, akan suları, çıkan otlakları ilk defa yoktan yaratan Allah Teâlâ için, ölüleri yeniden diriltmek dâhil hiçbir şeyin güç olamayacağını düşünmeleri öğütlenir. Çünkü ilk defa yaratmaya kâdir olan, elbette tekrar yaratmaya kâdirdir. Âyet-i kerîmelerde şöyle buyrulur:

“Gökleri ve yeri yaratan Allah’ın, insanlar ölüp yok olduktan sonra onları aynı şekilde yaratmaya gücü yetmez mi? Elbette yeter! Çünkü O, her şeyi tam ve mükemmel bir şekilde yaratan, her şeyi hakkiyle bilendir.” (Yâsîn 36/81)

“Göklerin ve yerin yaratılması elbette insanların yaratılmasından daha büyük bir iştir; fakat insanların çoğu bunu bilmez.” (Mü’min 40/57)

34. Her şeyi bastıran o en büyük felâket geldiği zaman!

35. İnsan neyin peşinden koştuğunu o gün anlar, fakat artık iş işten geçmiştir.

36. Görecek herkese, o kızgın alevli cehennem apaçık gösterilir.

Kıyâmetin bir ismi اَلطَّٓامَّةُ  (Tâmme)dir. “Tâmme”, dayanılamayacak derecede ağır olan, her şeyi bastıran, öteki bütün belâ ve musîbetleri unutturacak derecede büyük olan belâ demektir. Bir de buna “büyük” sıfatı eklenince o belânın şiddet ve vahametini tasavvur etmek gerekir. İşte kıyâmet öyle dehşetli bir gündür ki, koptuğu zaman başka tüm dertleri unutturacak, herkes başka dertlerini unutup sadece o günün derdine düşecektir. O gün insan dünyada neyin peşine koştuğunu anlayacak, yaptığı her şeyi amel defterinde hazır bulacaktır. Kızgın alevleriyle cehennem ortaya çıkacak, görmesi gerekenler yani oraya atılacak olan azgınlar onu görecektir. Zira başka âyet-i kerîmelerde şöyle buyrulur:

“O gün cennet, kalpleri Allah’a saygı ile dopdolu olup günahlardan sakınanlara yaklaştırılacak. Cehennem de tüm korkunçluğu ile azgınların karşısına çıkarılacak.” (Şuarâ 26/90-91)

37. Artık kim hiçbir sınır tanımadan azgınlaşmış,

38. Dünya hayatını âhirete tercih etmişse,

39. İşte o kızgın alevli cehennem, onun varacağı yerin tâ kendisidir!

40. Kim de birgün Rabbinin huzuruna çıkıp hesap vereceği korkusuyla yaşamış ve nefsini kötü arzulara uymaktan dizginlemişse,

41. İşte cennet, onun varacağı yerin tâ kendisidir.

Âhiret âlemindeki mükâfat veya ceza, kişinin dünyadaki iman ve ameline bağlıdır. Bilindiği gibi insan, dünyada iki farklı hayat tarzından birini tercih edebilir. Ya Allah’a isyan ederek bütün ümitlerini dünyaya bağlar. Nefsânî ve dünyevî zevkleri tadabilmek için iyi veya kötü, helâl veya haram ayırımı yapmadan ne varsa işler. Ya da bir gün Cenâb-ı Hakk’ın huzuruna çıkacağını ve yaptıklarının hesabını O’na vereceğini düşünerek dünyada kendini dâimâ ilâhî murâkabe altında hisseder, nefsini Allah’ın razı olmadığı tüm arzulardan engeller ve hayatının her alanında İslâm çerçevesinde hareket eder. İşte birinci hayat tarzını sürenlerin gideceği yer ebedî cehennem olacağı gibi, ikinci hayat tarzını tercih edenlerin gideceği yer de ebedî cennet olacaktır.

42. Rasûlüm! Sana kıyâmeten soruyorlar: “Ne zaman gelip demir atacak?” diye.

43. Ama sen nereden bilebilir, onun vaktini nasıl söyleyebilirsin ki?

44. Onun hakkındaki nihâî bilgi sadece Rabbine aittir.

45. Sen ise, kimin kalbi ondan korkup ürperiyorsa ancak onun için bir uyarıcısın.

Kıyâmetin vaktini ve o vakit meydana gelecek hâdiseleri tam olarak yalnız Allah Teâlâ bilir. Resûlullah (s.a.s.)’in vazifesi de, kıyametin vaktini bildirmek değil, ondan korkup ürperenlere Allah’ın emir ve yasaklarını hatırlatmaktır. Ancak Allah Resûlü (s.a.s.)’in son peygamber olarak gönderilmesinin, kıyâmetin yaklaştığının büyük bir alameti olduğu da ortadadır. Nitekim Resûl-i Ekrem (s.a.s.), şehâdet parmağıyla orta parmağını bir araya getirerek:

“Benimle kıyâmetin arası şu iki parmağım arası kadar yaklaştığı zamanda ben peygamber olarak gönderildim” buyurmuştur. (Buhârî, Tefsir 79/1; Müslim, Cum‘a 43)

Dolayısıyla bizzat Efendimiz (s.a.v )’in bi’seti, kıyametin yaklaşmakta olduğunu anlatıp dururken, inkârcıların bununla yetinmeyip onun vaktini sormaya kalkışmaları, üzerlerine düşmeyen mânasız bir iştir. Bu hususta ne onların sormaları, ne de Peygamber (s.a.s.)’in bir açıklama yapması, matlup bir durumdur.

46. Onlar onu gördükleri gün sanırlar ki, dünyada sadece ya bir akşam vakti kalmışlar, ya da bir kuşluk vakti.

Gafletin tesiriyle bitmeyeceği zannedilen dünya ömrü, bahar bulutu yaz yağmuru gibi çarçabuk geçer. Hayatını İslâm dininin ölümsüz esaslarına göre tanzim edenler, kısacık dünya hayatı bitince, tüm korkularından kurtulur, ebedi bir emniyete kavuşurlar. Fakat günahlardan sakınmayıp keyiflerine bakanlar, ömürlerini bir gün gibi geçirir, neticede kıyâmet denen o sonsuz belâya düşerler. O zaman ebedî olan âhirete göre dünya hayatının bir akşam vakti veya bir kuşluk vakti gibi ne kadar kısa olduğunu anlarlar. Şâir ne güzel söyler:

“Bu gül devrinde ömrünü geçirme zâyi’ ey gâfil

Ki gül devri bigî tezcek geçer bu ömr devrânı.” (Dehhânî)

“Gül mevsimine benzeyen şu gençliğini boş yere harcama. Zira insanoğlunun ömrü hakîkaten gül zamanı kadar kısadır; hızla gelip geçer, farkında bile olmazsın.”

O halde “Kıyamet ne zaman?” diye alaylı alaylı sorup duracak yerde o dehşetli güne hazırlık yapmak gerekmez mi?

Nâziât sûresinin sonunda yer alan uyarı ve nasihatin kimlere fayda vereceği örnekleriyle açıklanmak üzere gelen Abese sûresinde, uyarıcının öncelikle kendi nefsinden başlaması lazım geldiğine tenbih yapılarak buyruluyor ki: