1. Yüzünü ekşitti ve sırtını döndü,

2. Yanına o âmâ geldi diye.

3. Nereden biliyorsun, belki o senden öğrenecekleriyle temizlenip arınacaktı?

4. Yahut düşünüp öğüt alacaktı da, bu öğüt ona fayda verecekti?

5. Fakat kendisini ihtiyaçsız görüp seni dinlemeye tenezzül etmeyene gelince,

6. Belki müslüman olur diye sen ona yöneliyorsun.

7. Halbuki onun İslâm’a girip arınmamasından dolayı sana bir sorumluluk yoktur.

8. Öte yandan, sana büyük bir istekle koşarak gelen,

9. Üstelik Allah’a karşı saygı ve korkuyla dopdolu olarak gelmişken,

10. Sen ona gereken alakayı göstermiyorsun!

İslâmı tebliğde dikkat edilmesi gereken esasların çok tesirli bir üslupla beyân edildiği bu âyet-i kerîmelerin iniş sebebi olarak şöyle bir hâdise nakledilir:

Bir gün Allah Resûlü (s.a.s.), Kureyş’in bazı ileri gelenlerine İslâm’ı anlatmaktaydı. O sırada, yanına daha önceleri müslüman olmuş bulunan âmâ sahâbî Abdullâh b. Ümm-i Mektûm (r.a.) geldi. Peygamberimiz (s.a.s.)’e, Allah’ın kendisine bildirdiği hakîkatlerden bazı şeyler öğrenmek istediğini söyledi. Fakat görüşmekte olduğu Kureyş ileri gelenlerini iknâ ile meşgul bulunan Efendimiz, onunla gerektiği şekilde ilgilenemedi. İbn Ümm-i Mektûm’un, talebini ısrarla tekrar etmesi sebebiyle de yüzünü biraz ekşitti. Bunun üzerine burada sözü edilen itâb-ı ilâhîye mâruz kaldı. Bu âyetin inişinden sonra Resûl-i Ekrem (s.a.s.) İbn Ümmi Mektûm’a pek çok iltifat ve ikramlarda bulunmuştur. Ayrıca kendisine rastladığı zaman da:

“Merhabâ ey, kendisi hakkında Rabbimin beni itâb ettiği kimse!” buyururdu. (Tirmizî, Tefsir 73; Vâhidî, Esbâbu’n-nüzûl, s. 471)

Âyetlerin akışından ve bahsi geçen nüzûl sebebinden, Peygamberimiz (s.a.s.)’in İslâm’ı tebliğ ederken dikkatten kaçırdığı mühim bir husus hakkında ikaz edildiği anlaşılır. O da, tebliğ ettiği muhatabın durumudur. Bu bakımdan insanlar iki gruba ayrılır. Bir kısmı doğru yolu bulabilmek için çalışır, gayret gösterir, koştururlar. Sapıklığa düşmemek için Allah’tan korkarlar. Dolayısıyla hidâyeti bulmak için koşa koşa gelirler. Bir kısmı ise kendilerini Allah’a ve Peygamber’e muhtaç görmezler. Onun için tebliğciyi dinlemeye tenezzül etmezler. Sanki doğru yolu bulmaya ihtiyaçları yokmuş gibi apaçık inatçı bir tavır alırlar. Bu konuda en küçük bir istek taşımazlar. Bu sebeple tebliğci, en fazla alakayı iman etmek için hazır ve istekli bulunan kimselere göstermelidir. İsteksiz ve ilgisiz olanlara ise fazla zaman ve mesai harcamamalıdır.

11. Bir daha böyle yapma! Çünkü bu Kur’an âyetleri bir hatırlatma ve bir öğüttür.

12. Dileyen ondan öğüt ve ders alır.

13. Kur’an çok şerefli sahîfelerde kayıtlıdır;

14. Allah katındaki değeri yüce ve tertemiz sahifelerde.

15. Kâtiplerin elleriyle yazılmıştır, taşınmıştır;

16. Allah’a karşı saygıyla dolu, itaatkâr, çok değerli, iyilik timsâli katiplerin!

Kur’ân-ı Kerîm ve onun âyetleri Allah Teâlâ tarafından kullarına bir hatırlatmadır, öğüttür, nasihattir. O, insanın ebedî geleceğini yakından ilgilendiren ve akılla bilinmesi mümkün olmayan gerçekleri haber verir. Peygamber’in vazifesi de Kur’an ile öğüt vermektir. Ancak dileyen ondan öğüt alır, dileyen almaz. Fakat kimsenin de Allah’a karşı ileri süreceği bir bahanesi kalmaz.

Bu âyet-i kerîmelerde iki husus dikkatimizi çeker. Birincisi içine Kur’an’ın yazılı bulunduğu sahifelerdir. Bu sahifelerin üç mühim vasfı vardır. Bunlar:

مُكَرَّمَةٌ (mükerreme): Allah katında şeref ve ikramla seçkin kılınmış, hürmet ve saygıyla alınıp tutulması gereken, saygı değer, hürmet edilen sahifelerdir. Bu sahifeler dini yönden şereflidir; çünkü bunlar pek çok ilim ve hikmet ihtiva etmektedir. Bunlar şereflidir, zira onları şerefli melekler indirmişlerdir. Bunlar levh-i mahfûzdan inmiş, kerîm olan bir Rabbden gelmişlerdir. Dolayısıyla bunların değeri, sahiplerinin değerinden kaynaklanmaktadır.

مَرْفُوعَةٌ  (merfû‘a):  Yüksek tutulmuş, kıymeti yüce, yukarıda ve el üstünde tutulması gerekli olan sahifelerdir. Yine bunlar, Allah indinde kadri yüce olan, şüphe ve tenakuzlardan uzak tutulmuş bulunan sahifelerdir.

مُطَهَّرَةٌ (mutahhara): Tertemiz, maddî ya da mânevî hiçbir kir bulaşmamış, son derece temiz tutulmasına özen gösterilen, kirli ve taharetsiz eller sürülmeyen sahifelerdir. Her türlü pislik ve kirden temizlenmiş, müşriklerin üzerine inmekten uzak tutulmuş, şüphe ve çelişkilerden de temizlenmiş sahifelerdir. Onlara şeytanların elleri dokunamaz. Bu m3anaya işaret edilmek üzere âyet-i kerîmede, “Tertemiz olanlardan başkası ona dokunamaz” (Vâkıa 56/79) buyrulmuştur. Tertemiz olanlardan kasıt öncelikle meleklerdir. “Sahifeler” sözünün ise, “Nûn. Kaleme ve kalem ehlinin satır satır yazdıklarına yemin olsun” (Kalem 68/1) ayetinde geçtiği üzere yüce Kalem’in Levh-i Mahfûz’a yazdığı sahifeleri, meleklerin Levh-i Mahfûz’dan yazıp alarak vahiy yoluyla getirdiği sahifeleri ve sonra Mushaf sahifelerini teşkil eden genel mânada Kur’an sahifelerini ifade etmiş olması en doğru olanıdır.

İkinci nokta ise bu sahifelerin كِرَامٌ (kirâm) ve بَرَرَةٌ (berara) sıfatlarıyla vasıflanmış سَفَرَةٌ (sefere) tarafından yazılmış veya getirilmiş olmasıdır.

سَفَرَةٌ (sefere), “yazmak” demek olan اَلسَّفْرُ (sefr)den türemiş olup kâtip, kitap yazıcı, hattat mânalarına gelir. Bu kelimenin aslı da örtülü bir şeyi açmak mânası da vardır. Yazı yazmak da mâna ve maksadı bir nevi açıklamak ve izah etmek demek olduğu için yazmaya sefr, yazana sâfir, yazılan şeye de sifr denilmiştir. اَلسَّفْرُ (sefr) “süpürmek” mânasına da gelebilir. Bundan اَلسَّافِرُ (sâfir), süpürüp temizleyici demek olur. Şu halde sahifelere göre “sefere”, yazan katipler veya getiren elçiler yahut süpürüp temizleyen kitap bekçileri, kitapçılar demek olabilir. Genellikle “yazıcı” veya “elçi” olan melekler mânasında anlamak daha isabetli olacaktır.

Bahsedilen “sefere”nin iki mühim vasfı vardır:

كِرَامٌ (kirâm): “Kerîm”in çoğuludur. Değer vermek ve saygı göstermek mânasına gelen “keramet”ten olmasına göre, yüce Allah katında değer verilip saygı duyulan varlıklar demek olur. Lutuf ve bağış mânasına gelen “kerem”den türemiş olmasına göre de, mü’minlere karşı iyilik sever ve şefkatli, onlara güzel şeyler söyler ve onlar için mağfiret talep eden varlıklar demek olur.

بَرَرَةٌ (berara): اَلْبَرُّ (berr)in veya اَلْبَارُّ (bârr)in çoğuludur. Berr’in çoğulu olduğuna göre, çok hayır sahibi, bârr’in çoğulu olduğuna göre de söz ve fiillerinde doğru demek olur ki, ikisini de şumûlüne almak üzere “takvâ sahibi kişiler, itaatkar ve sadık kimseler” olarak mâna verilir. Bunların daha ziyade “melekler” olduğu kabul edilir. Çünkü sefîr ve rasûl kelimelerinin taşıdığı elçi mânası, aynı şekilde melâike kelimesinin de mânasıdır. Şu halde bu vasıf, ibaresinin taşıdığı mâna dolayısıyla melekler hakkında doğrudan doğruya nass, insanlardan bu vasıfları taşıyanlar hakkında da dolaylı yoldan işarettir.

Hâsılı Kur’an o kadar yücedir ki, bütün noksanlardan temizdir, kimseye muhtaç değildir. İnsanların, kendisini kabullenmesine ihtiyaç duymayacak derecede yüce bir kitaptır. Doğru yolu bulmak isteyen bu kitaba inanmalı ve onun getirdiklerine teslim olmalıdır. Aksi takdirde onların müstağnî davranmaları ve büyüklenmeleri bu yüce kitabın azametini azaltamayacaktır. Bilakis bu kitap onların gururunu yerle bir edecektir.

17. Kahrolası insan; ne kadar da nankördür o!

18. Bir düşünse, Allah onu hangi şeyden yarattı?

19. Bir damlacık sudan! Yarattı da onu en güzel biçimine koydu.

20. Sonra ona anasından doğma, dünyada yaşama, hayır ve şerden birini seçme yolunu kolaylaştırdı.

21. Sonunda onu öldürüp kabre koyacak.

22. Sonra dilediği zaman onu tekrar diriltecek.

23. Ne var ki o inkârcı insan, Allah’ın kendisine emrettiklerini tam olarak yerine getirmez!

“Kahrolası insan!” sözü, elbette Allah’ı tanımayan, O’nun nimetlerine nankörlük eden kişi ve kişilere aittir. Çünkü Allah’a inanan ve O’na gerçek kul olan mü’min, Hak katında şerefli ve değerlidir. O, Cenâb-ı Hakk’ın azarını değil, takdirini kazanmıştır.

Allah’ın insana en büyük ikramı, onu yaratıp varlık âlemine getirmesidir. Bu vesileyle burada insanın nutfeden başlayarak, ana rahminde biçimlendirilip dünyaya gelmesinden, ölüp kabre konulması ve tekrar diriltilmesine kadar tüm hayat serüveni ana çizgileriyle ortaya konulmakta, ondan, kendi yaratılışı hakkında derinden derine tefekkür etmesi ve bizzat kendi varlığı üzerinde bunca tasarruflarda bulunan o Yüce Kudret’i tanıması istenmektedir. Çünkü insan, bu kadar nimetler karşısında nankörlük yapmakta, Rabbini tanımamakta ve O’nun emirlerini tam olarak yerine getirmemektedir. Nitekim:

“Hâtırından çıkmasın dünyaya üryân geldiğin”[1] diyeren şâir Bâkî insanı aslını düşünmeye yönlendirir.

Yûnus Emre de:

“Ana karnından geldik pazara

Bir kefen aldık döndük mezara” diyerek insana hem başlangıç noktasını hem de sonunu hatırlatır.

24. İnsan, yediği yiyecekleri Allah’ın nasıl yaratmakta olduğunu bir düşünsün!

25. Biz yağmuru şarıl şarıl akıtıyoruz.

26. Sonra toprağı uygun şekilde yarıyoruz.

28. Üzüm bağları, sebzeler ve yoncalar,

29. Zeytinlikler ve hurmalıklar,

30. İri iri, sık ağaçlı bahçeler,

31. Çeşit çeşit meyveler ve çayırlar.

32. Bütün bunları sizin ve hayvanlarınızın yararlanması için yapıyoruz.

Cenâb-ı Hak, yaratıp dünyaya getirdiği insanı sahipsiz ve çaresiz bırakmamıştır. Ona yaşaması için ihtiyaç duyacağı tüm nimetleri ihsan etmiştir. Bu sebeple insan, önce kendi varlığı üzerinde düşünmeye davet edildikten sonra, ikinci olarak kendisine ihsan edilen bu güzel ve eşsiz nimetler üzerinde tefekküre çağrılmaktadır. Zira insan ancak bu yolla Allah’ın kudretinin büyüklüğünü tanıyabilecek, O’na inanıp bağlanacak; bunca lutuf ve ihsanları karşısında minnet ve şükran hisleriyle dolup O’na samimiyetle kulluk edecek ve emirlerini tutup yasaklarından kaçınacaktır. Eğer böyle yapmazsa zararı kendinedir. Çünkü imtihan için verilen bu kısa ömür yakında bitecek ve yaptıklarının hesabını vereceği korkunç bir gün gelecektir:

27. Böylece orada yetiştiriyoruz ekinler, dâneler,

33. Çarpınca kulakları sağır eden o şiddetli çığlık geldiği zaman!

Kıyâmetin bir ismi “es-Sâhhah”dır. اَلصَّٓاخَّةُ (Sâhhah), çarpınca kulakları patlatan, sağır eden kuvvetli çığlık demektir. O öyle şiddetli bir çığlıktır ki, şiddetinden dolayı başka bir şeyi işittirmeyecek derecede kulakları sağır eder. İşte kıyâmet çığlığı da, insanı dünyadan sağır edip, sadece âhiret işlerini dinleten en büyük bir belâ olması sebebiyle böyle isimlendirilmiştir. Buna göre o korkunç çığlık geldiğinde insan kulaklarını pür dikkat sadece o sese verecek ve sadece o yönden gelen talimatlara uyacaktır. Böylece herkes hesap yerine gidecektir. Kıyâmet öyle dehşetli bir gündür ki, kişi kendisine en yakın olan kardeşinden, anasından, babasından, karısından ve oğullarından kaçacaktır.

Bunun sebebi şunlar olabilir:

›  Herkes kendi derdine düşecek ve başkasıyla ilgilenecek hali kalmayacaktır.

›  Akrabalıktan doğan haklarını isteyecekleri korkusuyla insanlar birbirinden kaçacaklardır.

›  Akrabalarının perişan hallerini görüp onlara bir fayda sağlayamayacağı için, hiç olmazsa o perişan manzarayı görmemek için kaçacaktır.

›  Zor durumdaki çoluk çocuğu, eşi dostu kendinden yardım isteme ihtimaline karşı, buna imkânı bulunmadığı için kaçacaktır.

Resûl-i Ekrem (s.a.s.), insanların o gündeki halini haber vererek şöyle buyurdu:

“- İnsanlar kıyâmet gününde Allah’ın huzurunda yalın ayak, vücutları çıplak, ilk yaratıldıkları gibi sünnetsiz olarak toplanacaklar.”

Hz. Aişe buna hayret etti ve:

“- Ey Allah’ın Rasûlü! Erkekler ve kadınlar birbirine bakmazlar mı?” diye sordu. Allah Resûlü (s.a.s.) şu cevabı verdi:

“- O gün herkes başkasıyla ilgilenemeyecek kadar kendi derdine düşecektir.” (Buhârî, Enbiyâ 48; Müslim, Cennet 56)

34. O gün insan kaçar kardeşinden,

35. Annesinden, babasından,

36. Karısından ve oğullarından!

37. O gün onlardan her birinin başından aşkın bir işi, kendine yetecek bir derdi ve belâsı vardır.

Kıyâmetin bir ismi “es-Sâhhah”dır. اَلصَّٓاخَّةُ (Sâhhah), çarpınca kulakları patlatan, sağır eden kuvvetli çığlık demektir. O öyle şiddetli bir çığlıktır ki, şiddetinden dolayı başka bir şeyi işittirmeyecek derecede kulakları sağır eder. İşte kıyâmet çığlığı da, insanı dünyadan sağır edip, sadece âhiret işlerini dinleten en büyük bir belâ olması sebebiyle böyle isimlendirilmiştir. Buna göre o korkunç çığlık geldiğinde insan kulaklarını pür dikkat sadece o sese verecek ve sadece o yönden gelen talimatlara uyacaktır. Böylece herkes hesap yerine gidecektir. Kıyâmet öyle dehşetli bir gündür ki, kişi kendisine en yakın olan kardeşinden, anasından, babasından, karısından ve oğullarından kaçacaktır.

Bunun sebebi şunlar olabilir:

›  Herkes kendi derdine düşecek ve başkasıyla ilgilenecek hali kalmayacaktır.

›  Akrabalıktan doğan haklarını isteyecekleri korkusuyla insanlar birbirinden kaçacaklardır.

›  Akrabalarının perişan hallerini görüp onlara bir fayda sağlayamayacağı için, hiç olmazsa o perişan manzarayı görmemek için kaçacaktır.

›  Zor durumdaki çoluk çocuğu, eşi dostu kendinden yardım isteme ihtimaline karşı, buna imkânı bulunmadığı için kaçacaktır.

Resûl-i Ekrem (s.a.s.), insanların o gündeki halini haber vererek şöyle buyurdu:

“- İnsanlar kıyâmet gününde Allah’ın huzurunda yalın ayak, vücutları çıplak, ilk yaratıldıkları gibi sünnetsiz olarak toplanacaklar.”

Hz. Aişe buna hayret etti ve:

“- Ey Allah’ın Rasûlü! Erkekler ve kadınlar birbirine bakmazlar mı?” diye sordu. Allah Resûlü (s.a.s.) şu cevabı verdi:

“- O gün herkes başkasıyla ilgilenemeyecek kadar kendi derdine düşecektir.” (Buhârî, Enbiyâ 48; Müslim, Cennet 56)

38. Yüzler vardır o gün pırıl pırıldır.

39. Güleçtir, sevinçlidir.

40. Kimi yüzler de o gün toza toprağa bulanmıştır.

41. Onları karanlık bürümüştür.

42. Onlar Allah’ın sınırlarını aşıp günaha dadanmış kâfirlerdir.

Kıyâmet günü mü’minlerin durumu farklı, kâfir ve günahkârların durumu farklıdır. Bu fark onların yüzlerinden açıkça belli olur. Mü’minler, aldıkları müjdeli haberlerle sevinirler, yüzleri pırıl pırıl olur. Kâfir ve suçluların, Allah yolundan sapanların yüzleri ise üzüntü ve sıkıntıdan kapkara olur. Onları toz duman bürür. (bk. Âl-i İmran 3/106-107; Kıyâmet 75/22-25)